Chèo – Wikipedia tiếng Việt

Chèo là loại hình nghệ thuật sân khấu cổ truyền Việt Nam. Chèo phát triển mạnh ở phía bắc Việt Nam với trọng tâm là vùng đồng bằng sông Hồng cùng hai khu vực lan tỏa là trung du miền núi Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Loại hình sân khấu này phát triển cao, giàu tính dân tộc. Chèo mang tính quần chúng và được coi là loại hình sân khấu của hội hè với đặc điểm sử dụng ngôn ngữ đa thanh, đa nghĩa kết hợp với cách nói ví von giàu tính tự sự, trữ tình. Nếu sân khấu truyền thống Trung Quốc có đại diện tiêu biểu là Kinh kịch của Bắc Kinh thì đại diện tiêu biểu nhất của sân khấu truyền thống Việt Nam là chèo.[1]

Nghệ thuật sân khấu chèo đã trải qua quy trình lịch sử vẻ vang lâu bền hơn từ thế kỉ 10 tới nay, đã đi sâu vào đời sống xã hội Nước Ta. Chèo phản ánh không thiếu mọi góc nhìn của truyền thống dân tộc bản địa Nước Ta : sáng sủa, nhân ái, yêu đời sống yên lành, bình dị, nhưng tràn trề tự hào dân tộc bản địa, kiên cường đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ tổ quốc. Cũng chính vì nội dung tư tưởng lành mạnh đó mà trong chèo có rất đầy đủ những thể loại văn học : trữ tình, lãng mạn, anh hùng ca, sử thi, thơ ca giáo huấn, … hơn hẳn những mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật khác như tuồng, cải lương, quan họ … Từ năm 2021, Nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng được lập hồ sơ đề xuất UNESCO ghi danh là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .

Nguồn gốc hình thành chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Chèo có lịch sử dân tộc hình thành từ thế kỷ 10, dưới thời nhà Đinh. Kinh đô Hoa Lư ( Tỉnh Ninh Bình ) là đất tổ của sân khấu chèo, người sáng lập là bà Phạm Thị Trân, một vũ ca tài ba trong hoàng cung nhà Đinh. [ 2 ] [ 3 ] Sau đó chèo tăng trưởng rộng ra vùng châu thổ Bắc Bộ. Địa bàn phố biến từ Nghệ – Tĩnh trở ra. Chèo bắt nguồn từ âm nhạc và múa dân gian, nhất là trò nhại từ thế kỷ 10. Qua thời hạn, người Việt đã tăng trưởng những tích truyện ngắn của chèo dựa trên những trò nhại này thành những vở diễn toàn vẹn dài hơn .

Đến thế kỷ 14, sự phát triển của sân khấu Việt Nam có một mốc quan trọng là thời điểm một con hát quân đội Nguyên Mông đã bị bắt ở Việt Nam tên gọi Lý Nguyên Cát. Binh sĩ này vốn là một diễn viên nên đã được tha tội chết và sai dạy lối hát đó cho binh sĩ. Cát cho diễn vở Vương mẫu hiến đào để vua ngự lãm cùng các triều thần xem, Ai cũng cho là hay. Qua đó truyền dạy nghệ thuật Kinh kịch của Trung Quốc vào Việt Nam, làm ảnh hưởng trực tiếp đến các loại hình sân khấu tuồng, chèo. Các loại vai diễn cũng ảnh hưởng theo sự kiện này như đán nương (đào), quan nhân (kép), châu tử (tướng), sửu nô (hề),..

Vào thế kỷ 15, vua Lê Thánh Tông đã không được cho phép trình diễn chèo trong cung đình, do chịu tác động ảnh hưởng của đạo Khổng. Chèo quay trở lại với nông dân, ngữ cảnh lấy từ truyện viết bằng chữ Nôm. Chèo gắn liền với hoạt động và sinh hoạt đời sống, hội hè của người Việt. Đồng bằng châu thổ sông Hồng luôn là cái nôi của nền văn minh lúa nước của người Việt. Mỗi khi vụ mùa được thu hoạch, họ lại tổ chức triển khai những tiệc tùng để đi dạo và cảm tạ thần thánh đã phù hộ cho vụ mùa no ấm. Nhạc cụ hầu hết của chèo là trống chèo. Chiếc trống là một phần của văn hoá cổ Nước Ta, người nông dân thường đánh trống để cầu mưa và trình diễn chèo .Tới thế kỷ 18, hình thức chèo đã được tăng trưởng mạnh ở vùng nông thôn Nước Ta và liên tục tăng trưởng, đạt đến đỉnh điểm vào cuối thế kỷ 19. Những vở nổi tiếng như Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ, Kim Nham, Trương Viên Open trong quy trình tiến độ này. Đến thế kỷ 19, chèo tác động ảnh hưởng của tuồng, khai thác 1 số ít tích truyện như Tống Trân, Phạm Tải, hoặc tích truyện Trung Quốc như Hán Sở tranh hùng. Đầu thế kỷ 20, chèo được đưa lên sân khấu thành thị trở thành chèo văn minh. Có thêm 1 số ít vở mới sinh ra dựa theo những tích truyện cổ tích, truyện Nôm như Tô Thị, Nhị Độ Mai .

Đặc trưng của chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Chèo là thẩm mỹ và nghệ thuật tổng hợp, muốn thấy được cái hay, cái đẹp, cái rực rỡ của chèo phải trực tiếp đến với những chiếu chèo, những vở diễn. Đặc biệt, nếu thuộc được 1 số ít làn điệu thì mới thấy được sức hấp dẫn lạ kỳ của chèo so với người nghe. Hát chèo là lối hát sân khấu, hoàn toàn có thể một người, hoàn toàn có thể nhiều người hát đồng ca. Giai điệu của những làn điệu hát chèo rất tương thích với giọng tự nhiên và ngôn từ của người Việt. Hát chèo được hình thành bắt nguồn từ những làn điệu dân ca, lời hát chèo lấy trong những sáng tác văn học dân gian ở vùng đồng bằng Bắc Bộ là hầu hết. Ngoài ra những làn điệu Chèo còn chịu những tác động ảnh hưởng từ hát văn, hát Xẩm, hát ghẹo, hát Xoan, hát Quan họ, hát đúm, ca Huế, … Hát chèo là mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ dân tộc bản địa có sức sống lâu bền, độc lạ và thông dụng. Nó phân phối được nhu yếu thẩm mỹ và nghệ thuật, giáo dục và ship hàng đắc lực cho đời sống niềm tin của nhân dân nên chèo luôn được nhân dân thương mến, gìn giữ .

Về nội dung, không giống tuồng chỉ ca tụng hành động anh hùng của các giới quyền quý, chèo thường miêu tả cuộc sống bình dị của người dân nông thôn, ca ngợi những phẩm chất cao cả của con người. Nội dung của các vở chèo lấy từ những truyện cổ tích, truyện Nôm; được nâng lên một mức cao bằng nghệ thuật sân khấu mang giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc. Trong chèo, cái thiện thường thắng cái ác, các sĩ tử tốt bụng, hiền lành, luôn đỗ đạt, làm quan còn người vợ thì tiết nghĩa, cuối cùng sẽ được đoàn tụ với chồng. Các tích trò chủ yếu lấy từ truyện cổ tích, truyện Nôm; ca vũ nhạc từ dân ca dân vũ; lời thơ chủ yếu là thơ dân gian. Lối chèo thường diễn những việc vui cười, những thói xấu của người đời như các vai: Thầy mù, Hương câm, Đồ điếc, Quan Âm Thị Kính. Ngoài ra chèo còn thể hiện tính nhân đạo, như trong vở Trương Viên. Chèo luôn gắn với chất “trữ tình”, thể hiện những xúc cảm và tình cảm cá nhân của con người, phản ánh mối quan tâm chung của nhân loại: tình yêu, tình bạn, tình thương.

Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ, chuẩn hóa và rập khuôn. Tính cách của những nhân vật trong chèo thường không đổi khác với chính vai diễn đó. Những nhân vật phụ của chèo hoàn toàn có thể đổi đi và lắp lại ở bất kỳ vở nào, nên phần nhiều không có tên riêng. Có thể gọi họ là thầy đồ, phú ông, thừa tướng, thư sinh, hề v.v… Tuy nhiên, qua thời hạn, một số ít nhân vật như Thiệt Thê, Thị Kính, Thị Mầu, Súy Vân đã thoát khỏi tính ước lệ đó và trở thành một nhân vật có đậm chất ngầu riêng .

Hề chèo là một vai diễn rất đặc trưng trong các vở diễn chèo. Các cảnh diễn có vai hề là nơi để cho người dân đả kích những thói hư tật xấu của xã hội phong kiến hay kể cả vua quan, những người có quyền, có của trong làng xã. Trong chèo không thể thiếu hề, điều đó đã được khẳng định qua nhiều vở chèo truyền thống – “phi Hề bất thành Chèo”. Nghệ thuật tung hứng của các anh hề trong tích chèo đã không chỉ mang lại tiếng cười cho người xem mà nó còn chứa đựng, chuyển tải cả những tinh thần, tư tưởng khác của vở diễn, mà những tư tưởng đó nhiều khi còn có ý nghĩa lớn hơn một tiếng cười. Có hai loại hề chính bao gồm: hề áo dài và hề áo ngắn. Hề áo ngắn gồm có hề Gậy và hề Mồi. Hề Gậy thường là các anh chàng hề đồng lóc cóc chạy theo hầu thầy khi ra sân khấu mang theo gậy đường trường hoặc cây đòn gánh. Hề Mồi là những nhân vật hầu hạ sai vặt, điếu đóm trong nhà hoặc lính canh, lính hầu nơi quan phủ, tư dinh… Nhân vật này ra sân khấu thường mang theo chiếc mồi quấn bằng giẻ tẩm mỡ, tẩm dầu đốt sáng như đuốc. Do thân phận hầu hạ, hề Mồi hay ra trước dọn dẹp, đón quan đủng đỉnh ra sau. Loại thứ hai của hề chèo là hề áo dài. Hề áo dài thường hóa trang xấu xí, nhọ nhem như phù thủy, thầy bói, thầy đồ dốt nát, hả hê vui sướng tự giễu cợt mình, tự lột mặt nạ bản thân và tự đẩy mình vào tình huống lố bịch. Loại hề này cười cợt trên sân khấu chèo sân đình với đủ mọi giọng điệu phong phú: giễu vui, đả kích, đùa bỡn, trêu chọc, nghịch ngợm… với mục đích tự bôi bác mình.

Sân khấu chèo là loại hình nghệ thuật tổng hợp các yếu tố dân ca, dân vũ và các loại hình nghệ thuật dân gian khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nó là hình thức kể chuyện bằng sân khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng, và có thể được biểu diễn ngẫu hứng. Sân khấu chèo dân gian đơn giản, những danh từ chèo sân đình, chiếu chèo cũng phát khởi từ đó. Đặc điểm nghệ thuật của chèo bao gồm yếu tố kịch tính, kỹ thuật tự sự, phương pháp biểu hiện tính cách nhân vật, tính chất ước lệ và cách điệu. Ngôn ngữ chèo có những đoạn sử dụng những câu thơ chữ Hán, điển cố, hoặc những câu ca dao với khuôn mẫu lục bát rất tự do, phóng khoáng về câu chữ.

Chèo sử dụng tối thiểu là ba loại nhạc cụ dây là đàn nguyệt, đàn nhị và đàn bầu đồng thời thêm cả sáo nữa. Ngoài ra, các nhạc công còn sử dụng thêm trống và chũm chọe. Bộ gõ nếu đầy đủ thì có trống cái, trống con, trống cơm, thanh la, mõ. Trống con dùng để giữ nhịp cho hát, cho múa và đệm cho câu hát. Có câu nói ” phi trống bất thành chèo” chỉ vị trí quan trọng của chiếc trống trong đêm diễn chèo. Trong chèo hiện đại có sử dụng thêm các nhạc cụ khác để làm phong phú thêm phần đệm như đàn tam thập lục, tiêu v.v…

Các làn điệu chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Số làn điệu chèo theo ước tính có khoảng chừng trên 200 làn điệu, hầu hết được hình thành và bắt nguồn từ những làn điệu dân ca, ca dao, thơ giàu chất văn học đằm thắm trữ tình … Làn điệu chèo được chia ra thành mạng lưới hệ thống như sau :

• Hệ thống làn điệu đối đáp, trữ tình: 22 điệu,
• Hệ thống làn điệu đường trường: 17 điệu, Hệ thống đường trường thường là những điệu hát có cấu trúc lớn bao gồm nhiều trổ và có kĩ thuật phức tạp. Những điệu hát trong hệ thống này thường mang tính chất trữ tình và diễn tả những trạng thái nội tâm khá phức tạp của nhân vật.
• Hệ thống làn điệu sắp: 29 điệu. Mô hình hát sắp thường mang tính chất hát nói, tiết tấu nhanh, vui vẻ, sôi nổi, thể hiện sự phấn chấn, lạc quan trong đó có cả những bài hát sắp mang tính giễu cợt để dùng cho các vai hề như: Sắp mưa ngâu, sắp đan lồng, sắp dựng.
• Hệ thống làn điệu hề: 28 điệu. Đây là những hệ thống làn điệu chuyên dùng cho các vai: Hề gậy, hề mồi có tính chất vui vẻ, gây cười và nhiều lúc dùng để châm biếm và giễu cợt.
• Hệ thống làn điệu ra trò: 36 điệu. Tiêu biểu như: Gió thổi màn loan
• Hệ thống làn điệu vãn, thảm: 10 điệu. Hát vãn thường dùng cho nhân vật trong những hoàn cảnh buồn khổ, than thân trách phận, ngậm ngùi xót xa.
• Hệ thống làn điệu nói sử: Hát sử và nói sử là lối nói đặc biệt quan trọng trong việc hình thành phong cách âm nhạc kể chuyện của chèo, nó mang tính tự sự rõ rệt nhưng rất chú ý đến việc vận dụng ngữ khí âm sắc. Khi thể hiện thì lại mang âm điệu đĩnh đạc và có tiết tấu nhất định. Nó dùng để thể hiện cho nhiều nhân vật ở những hoàn cảnh cần phải thể hiện rõ nét hơn.
• Hệ thống làn điệu sa lệch: Hệ thống sa lệch thể hiện tính chất trữ tình, đằm thắm thiết tha, đôi khi có chút dỗi hờn và sự buồn thương man mác.
• Hệ thống làn điệu nói, vỉa, ngâm vịnh.
• Hệ thống chỉ có một làn điệu như một bài hát riêng được gọi là bài ca lẻ trong chèo. Bài ca lẻ không đứng trong một hệ thống làn điệu nhưng mang giá trị thẩm mỹ cao như: Quân tử vu dịch, Đào liễu, Đào lý, Tình thư hạ vi, Bình thảo, Chức cẩm hồi văn, Lới lơ… bản thân mỗi làn điệu đó cũng là một mô hình âm nhạc nhưng chưa được bẻ làn nắn điệu và chuyển hóa mô hình thành một điệu khác.

Giới chuyên môn cũng chia các làn điệu chèo thành hai loại: chuyên dùng và đa dùng. Chuyên dùng là chỉ dùng cho một số nhân vật trong các vở diễn nào đó như trong vở Quan âm Thị Kính có điệu kể hạnh, ru kệ, ba than cho vai Thị Kính; trong vở Kim Nham có điệu con gà rừng, hát xuôi hát ngược… dành cho vai Xúy Vân. Còn các làn điệu đa dùng được dùng trong nhiều vở diễn, có nhiều hoàn cảnh khác nhau như lới lơ, luyện năm cung.[4]

Các làn điệu chèo có nguồn gốc phần lớn từ các vở chèo cổ như: vở chèo Quan Âm Thị Kính (Sử rầu, gối hạc, ba than, Bình thảo, Chi tải vu quy, Nói lệch, cấm giá, Đường trường phải chiều, Hát đúm, Sắp thường, Làn thảm, Vỡ nước, Rỉ vong, Ru kệ, Sử chuyện, Ví hề, Sử xuân, Sử chúc, Sắp chợt,…); vở chèo Lưu Bình Dương Lễ (Hề sư cụ, Hề tiểu gấm hoa chanh, Quân tử vu dịch, Sử xếp, Sa lệch chênh, Tình thư hạ vị, Bóng quế giãi thềm,…); vở chèo Trương Viên (Luyện năm cung, Trần tình, Gió thổi màn loan…); vở chèo Từ Thức gặp tiên (Đường trường thu không, Lão say, Chèo quế, Dương xuân, Hề tiểu,…); vở chèo Kim Nham (Bà chúa con cua, Con gà rừng, Hát xuôi hát ngược, Lới lơ, Rủ nhau lên núi thiên thai, Sắp cổ phong, Sắp cá rô, Khấn hàng,…); vở chèo Chu Mãi Thần (Hò bắt đò, Có thánh trị vì, Vỉa Huế: dậm chân, sắp sông dâu, suông hời, Thiếp tôi trả lại cho chàng, Hề gậy đốt nhọ bôi mồm, Hề mồi thắt dải lưng xanh, Sắp bắt hề); vở chèo Tấm Cám (Chinh phụ, Hát ru, Ru bống,…); vở chèo Kiều (Du xuân, Quạt màn)

Mỗi làn điệu chèo đều có những chức năng biểu cảm, diễn đạt trạng thái của nhân vật trong hoàn cảnh cụ thể của vở diễn…. Trong chèo có những làn điệu tiêu biểu như: Đào liễu, lới lơ, ru kệ, đò đưa, làn thảm chứa trong mình đủ những yếu tố quan trọng của thanh nhạc: trữ tình, kịch tính và màu sắc. Có những làn điệu độc đáo như Con gà rừng, Nón thúng quai thao, Vãn, Sổng, du xuân… thể hiện tâm hồn con người rất phong phú, tràn ngập những tình cảm như lãng đãng, phất phơ, chòng chành, sương khói…[5] Giai điệu trong làn điệu chèo phản ánh tương đối đầy đủ các trạng thái hỷ, nộ, ai, lạc, ái, ố, dục của con người. Ví dụ ở trạng thái vui vẻ có điệu Hồi tiếu, Lão say, Sắp dựng, Dương xuân…; trạng thái buồn tủi có: Sử rầu, Ba than, Vãn cầm, Vãn theo, Trần tình…; tâm sự yêu thương có: Tình thư hạ vị, Đào liễu, Quân tử vu dịch, Đường trường duyên phận, Sử truyện…

Một số làn chèo tiêu biểu

Bà chúa con cua, Bắt hò, Bát mật con ruồi, Binh thảo, Bình tửu, Bồ kếch bồ các, Bóng quế giãi thềm, Cách cú, Cấm giá, Chèo quế, Chi tải vu quy, Chức cẩm hồi văn, Con nhện giăng mùng, Con tò vò, Dậm chân, Đào liễu, Đào lý một cành, Đò đưa, Du xuân, Đường trường duyên phận, Đường trường phải chiều, Đường trường thu không, Đường trường tiếng đàn, Đường trường trong rừng, Dương xuân, Duyên tình, Gà rừng, Gánh nước tưới cà, Ghẹo nguyệt trêu hoa, Gió thổi màn loan, Hát cách, Hát cách gối hạc, Hát đúm, Hát sắp, Hát sắp thường, Hát tiên, Hát xuôi ngược, Hề bát môn, Hề đơm đó, Hề đom đóm, Hề mồi anh kiêu nàng thấp, Hề mồi bằng vàng, Hề mồi cơm canh, Hề mồi cu sứt, Hề mồi duyên tình, Hề mồi sư cụ, Hề tiểu, Làn say, Làn thảm, Lới lơ, Luyện năm cung, Luyện tam tầng, Nhân khang ( loại hát vỡ nước ), Nhịp đuổi, Nói hạnh, Nói rỉ vong, Nói sử rầu, Nón thúng quai thao, Quá giang, Quân tử vu dịch, Quạt màn, Rót chén rượu đào, Ru bống, Ru kệ, Rủ nhau lên núi thiên thai, Sa lệch bằng, Sa lệch chênh, Sắp bắt hề, Sắp cá rô, Sắp chênh, Sắp chò, Sắp cổ phong, Sắp đan lồng, Sắp đánh cờ, Sắp đặt để mà chơi, Sắp mưa ngâu, Sắp phòng loan, Sắp qua cầu, Sắp thường, Sử bằng, Sử chuyện, Sử xuân, Tháp trị vì ( thiếp trả cho chàng ), Thiếp bỏ cho chàng, Tiền xướng ca hậu lâm khúc, Tiểu gấm hoa chanh, Tình thư hạ vị, Tò vò, Tòng nhất nhi chung, Tú bà khấn tiên sư, Tuyết sương, Vãn cầm, Vãn canh 1, Vãn canh 2, Vãn theo, Xẩm dựng, Xẩm thày bói, Xẩm xoan, Xe tơ, Xuông hời .

Phân loại chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Các nghệ sĩ Nhà hát chèo Nước Ta trình diễn ở bờ Bắc sông Bến Hải, năm 1956 )

• Chèo truyền thống: khai thác đề tài chèo cổ Việt Nam. Chèo về đề tài truyền thống vẫn được kế thừa và phát triển trên nguyên tắc bảo tồn những giá trị cơ bản của chèo cổ. Một số tác phẩm kinh điển của nghệ thuật chèo truyền thống như: Quan Âm Thị Kính, Trương Viên, Nàng Thiệt Thê (Chu Mãi Thần), Kim Nham (Súy Vân), Lưu Bình – Dương Lễ, Trinh Nguyên (Tôn Mạnh Tôn Trọng) và Từ Thức gặp tiên.
• Chèo hiện đại: khai thác đề tài cuộc sống hiện tại. Một số điệu hát chèo đã được cải biên, phối khí theo phong cách và nhạc cụ hiện đại nhưng vẫn giữ giai điệu gốc vốn có của chèo. Một số vở chèo hiện đại như: Chị Trầm, Con trâu hai nhà, Đường đi đôi ngả, Mối tình Điện Biên, Đường về trận địa, Sợi tơ vàng, Những cô thợ dệt, Chiến trường không tiếng súng, Tình rừng, Người con gái Kinh Bắc.

Ngoài ra còn một số ít tên gọi chèo ít được nhắc đến hơn như : chèo sân đình, chèo opera, chèo cải lương, chèo văn minh, chèo chải hê, chèo bả trạo, chèo thờ, chèo đò, …

Bảo tồn nghệ thuật và thẩm mỹ chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Đề cử di sản văn hóa truyền thống quốc tế[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 2021 Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tỉnh Thái Bình đã thiết kế xây dựng hồ sơ ” Nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng ” để trình UNESCO đưa vào list di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất. [ 6 ]Hà Nam là tỉnh tiên phong trong việc lập hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận thẩm mỹ và nghệ thuật hát Chèo là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất [ 7 ] Đây là chủ trương được đơn cử trong theo Quyết định này Quy hoạch tăng trưởng văn hoá, thể dục thể thao tỉnh Hà Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 .Ngày 20/10/2021, Văn phòng nhà nước phát hành văn bản 7611 / VPCP-KGVX đồng ý chấp thuận để Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với những bộ, ngành, địa phương tương quan tiến hành lập Hồ sơ di sản so với Nghệ thuật Chèo Đồng bằng sông Hồng trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa truyền thống quốc tế. [ 8 ]

Hội diễn sân khấu chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Các cuộc thi thẩm mỹ và nghệ thuật Sân khấu Chèo chuyên nghiệp toàn nước dành cho những đơn vị chức năng thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo chuyên nghiệp là hoạt động giải trí mang tính thi đua cao nhằm mục đích nhìn nhận, tổng kết hoạt động giải trí nghệ thuật và thẩm mỹ Chèo của những đơn vị chức năng trên toàn nước sau thời hạn 3 năm ; từ đó khuynh hướng cho 3 năm tiếp theo. Thời gian tổ chức triển khai Cuộc thi dành cho những đơn vị chức năng thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo chuyên nghiệp là 3 năm một lần. Ngoài ra còn những cuộc thi dành cho nhóm nghệ sĩ, cá thể nghệ sĩ như : Cuộc thi năng lực trẻ diễn viên Sân khấu Tuồng, Chèo ; Cuộc thi kĩ năng trẻ đạo diễn Sân khấu toàn nước ; Cuộc thi năng lực màn biểu diễn Múa ; Cuộc thi kĩ năng trẻ biên đạo Múa .Liên hoan nghệ thuật và thẩm mỹ sân khấu Chèo là hoạt động giải trí giao lưu, trao đổi, học tập, tôn vinh những tập thể, cá thể có thành tích xuất sắc trong sáng tạo thẩm mỹ và nghệ thuật. Liên hoan chỉ tổ chức triển khai cho những mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ Chèo không tham gia những Cuộc thi dành cho những đơn vị chức năng thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo. Đơn vị tổ chức triển khai những cuộc Liên hoan thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo tại Nước Ta thiết kế xây dựng chủ đề cho mỗi cuộc, gắn với việc kỷ niệm những ngày lễ trọng đại của dân tộc bản địa, những sự kiện chính trị diễn ra hàng năm. Các cuộc Liên hoan tổ chức triển khai xen kẽ trong khoảng chừng thời hạn giữa hai kỳ tổ chức triển khai những Cuộc thi .

Các tiệc tùng hát chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Các tiệc tùng ở vùng châu thổ sông Hồng thường có màn biểu diễn thẩm mỹ và nghệ thuật hát chèo dưới dạng sân khấu chèo, chiếu chèo hoặc tổ chức triển khai hội thi, hội diễn chèo. Các tiệc tùng tiêu biểu vượt trội luôn có hát chèo làm chủ yếu tiêu biểu vượt trội như :

Các vùng chèo xưa[sửa|sửa mã nguồn]

Tứ chiếng chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Tứ chiếng chèo là cách phân vùng khoảng trống thẩm mỹ và nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng kể từ thế kỷ 15, khi chèo rời kinh đô trở lại vùng nông thôn. Chiếng Chèo là những phường Chèo hoạt động giải trí trong một vùng văn hóa truyền thống, địa lý nhất định. Phong trào hát chèo xưa phân vùng chèo châu thổ sông Hồng thành 4 chiếng chèo Đông, chèo Đoài, chèo Nam, chèo Bắc với kinh đô Thăng Long – Thành Phố Hà Nội ở vị trí TT. Mỗi chiếng có những ” ngón nghề ” riêng, kỹ thuật riêng, khó lưu truyền và tăng trưởng ra đến bên ngoài do sự khác nhau trong phong thái thẩm mỹ và nghệ thuật dựa trên cơ sở dân ca, dân vũ và văn hóa truyền thống địa phương, chỉ người trong chiếng mới diễn được với nhau. Nhưng có những nghệ nhân chèo kĩ năng, nhập vào chiếng nào cũng diễn được, diễn hay, được tôn là ” nghệ nhân tứ chiếng ” .
Trong tứ chiếng chèo xưa thì lúc bấy giờ thì chiếng chèo Nam được bảo tồn tốt hơn cả vì là quê nhà của thẩm mỹ và nghệ thuật chèo và có những địa phương mạnh về chèo như Tỉnh Thái Bình, Tỉnh Ninh Bình, Tỉnh Nam Định và Hà Nam. Tiếp theo là chiếng chèo Đông với những vùng chèo Thành Phố Hải Dương, Hưng Yên, TP. Hải Phòng, Quảng Ninh. Chiếng chèo xứ Đoài trước đây với TT là vùng Thạch Thất – Sơn Tây nay đã bị sáp nhập về TP. Hà Nội, phần còn lại thuộc những tỉnh trung du Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Tuyên Quang. Xứ Bắc là quê nhà của quan họ nên thẩm mỹ và nghệ thuật chèo ít được chăm sóc hơn, nhưng vẫn sống sót ở nhiều làng quê Bắc Giang, TP Bắc Ninh .

Các làng chèo cổ nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]

Niềm đam mê chèo của dân cư Việt biểu lộ trong những câu thơ sau :

Ăn no rồi lại nằm khoèo

Nghe giục trống chèo vỗ bụng đi xem

Chẳng thèm ăn chả ăn nem

Thèm no cơm tẻ, thèm xem hát chèo.

Tỉnh Thái Bình là tỉnh thuần khiết đặc trưng nền văn minh lúa nước đồng bằng sông Hồng. Tỉnh Thái Bình dần quy tụ và tăng trưởng vốn truyền thống cuội nguồn văn hoá dân gian. Nơi đây là một trong những cái nôi của những làn điệu hát chèo. Nhắc đến chèo Tỉnh Thái Bình, phải kể tới chèo làng Khuốc. Đây là dòng chèo đặc trưng của địa phương :

Hỡi cô thắt dải lưng xanh

Có xem chèo Khuốc với anh thì về

Làng Khuốc nay là xã Phong Châu, huyện Đông Hưng, cùng với Hà Xá ( Hưng Hà ) và Sáo Đền ( Vũ Thư ) xưa kia là những chiếng chèo nổi tiếng của Tỉnh Thái Bình. Những năm đầu thế kỷ thứ 19, có lúc trong làng có đến 15 gánh hát chèo. Chèo diễn quanh năm suốt tháng, không riêng gì được trình diễn ở trong làng mà gánh hát chèo còn đi đến những vùng miền khác trình diễn Giao hàng nhân dân. Trong tổng số 151 làn điệu và ca khúc chèo thì riêng những phường chèo Tỉnh Thái Bình đã chiếm 30 ca khúc và bốn kiểu hát nói. Trong số 155 nghệ sĩ chèo là người Tỉnh Thái Bình trong những đoàn chèo cả nước thì riêng làng Khuốc có 50 người. Một số chiếu chèo ở Tỉnh Thái Bình khác như : CLB chèo Ô Mễ 2 ( Vũ Thư ) .

Từ đầu thế kỷ 20, huyện Mỹ Lộc, Nam Định đã có 3 làng chèo khá nổi tiếng: làng Đặng, làng Quang Sán, làng Nhân Nhuế, xã Mỹ Thuận. Trong thơ của Nguyễn Bính có nhắc đến hội chèo làng Đặng

Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay

Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy

Hội chèo làng Đặng đi ngang ngõ

Mẹ bảo: “Thôn Đoài hát tối nay

Vào thời kỳ nhà Nguyễn đầu thế kỷ XX, trên đất Đông Triều, Quảng Ninh đã có những phường chèo, đội chèo hoạt động giải trí khá chuyên nghiệp và bài bản như : Gánh hát chèo làng An Biên ( xã Thuỷ An ), gánh hát chèo làng Mỹ Cụ ( xã Hưng Đạo ), gánh hát chèo làng Quế Lạt ( xã Hoàng Quế ). Các làng chèo cổ nổi tiếng khác như : Làng chèo Thiết Trụ ( xã Bình Minh, Hưng Yên ) ; Làng chèo Phúc Trì ( Nam Thành, Tỉnh Ninh Bình ) .

Các tổ chức triển khai chèo lúc bấy giờ[sửa|sửa mã nguồn]

Các đoàn chèo, nhà hát chèo Nước Ta năm 2020

Các đoàn chèo chuyên nghiệp[sửa|sửa mã nguồn]

Quy mô lớn nhất của những đơn vị chức năng thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo là Nhà hát Chèo rồi đến Đoàn Chèo, 1 số ít tỉnh chỉ biên chế đội hoặc tổ Chèo thuộc đoàn nghệ thuật và thẩm mỹ hoặc TT nghệ thuật và thẩm mỹ tỉnh .Các đoàn chèo sau khi tăng trưởng đủ điều kiện kèm theo, Ủy Ban Nhân Dân tỉnh sẽ ra quyết định hành động xây dựng nhà hát Chèo. Một nhà hát Chèo hoàn toàn có thể có nhiều đoàn chèo như Nhà hát Chèo TP.HN có 3 đoàn, những nhà hát khác thường có 2 đoàn .Ở Nước Ta hiện có 18 đơn vị chức năng nghệ thuật và thẩm mỹ chuyên nghiệp có chèo trong đó gồm :

• 8 nhà hát chèo: Việt Nam, Quân đội, Hà Nội, Ninh Bình, Thái Bình, Hải Dương, Hưng Yên, Bắc Giang
• 1 đoàn chèo độc lập: Đoàn chèo Hải Phòng
• 9 đoàn nghệ thuật có chèo: Yên Bái, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Quảng Ninh, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hà Nam, Nam Định, Thanh Hóa

Các nhà hát chèo, đoàn chèo chuyên nghiệp

Các đơn vị nghệ thuật có chèo

Một số đơn vị chức năng chèo chuyên nghiệp từng sống sót như : Đoàn chèo TP Bắc Ninh, Đoàn chèo Lai Châu, Đoàn chèo Nghệ An .

Các câu lạc bộ chèo không chuyên[sửa|sửa mã nguồn]

Hình thức hoạt động và sinh hoạt câu lạc bộ chèo văn minh đã vượt ra khỏi khoảng trống làng xã và trở thành nơi tập hợp những người yêu chèo. Các câu lạc bộ Chèo cấp tỉnh, huyện, xã, thôn do những nghệ sĩ chèo hoặc những tình nhân chèo sáng lập nhiều nơi. Hiện nay có 1 số ít câu lạc bộ chèo tiêu biểu vượt trội như :Bắc Giang : Thống kê năm 2019 có 40 câu lạc bộ chèo, [ 9 ] tiêu biểu vượt trội như chiếu chèo Tân Ninh ( xã Tư Mại, Yên Dũng ) và Ðồng Nhân ( xã Ðồng Phúc, Yên Dũng ) ; CLB chèo Đồng Cống ( Lục Nam ) ; chiếu chèo làng Then ( Lạng Giang ) ; CLB chèo Q. Hoàng Mai ( Việt Yên ) ; CLB chèo Bắc Lý ( Hiệp Hòa ) .Thành Phố Bắc Ninh : cả tỉnh có 60 CLB chèo đang hoạt động giải trí, riêng ở huyện Quế Võ có 35 CLB chèo đang hoạt động giải trí điển hình nổi bật như : Châu Phong, Mộ Đạo, Yên Giả, Nhân Hòa, Bồng Lai …Hà Nam : cả tỉnh có 70 CLB chèo đang hoạt động giải trí, tiêu biểu vượt trội là những chiếu chèo Xuân Khê, chiếu chèo Hợp Lý, những chiếu chèo Lê Hồ, Đồng Hoá, chèo Liêm Sơn, Thanh Hà, …TP.HN có nhiều câu lạc bộ chèo nổi tiếng như : CLB chèo Cổ Phong xã Đại Đồng, Thạch Thất. Huyện Thạch Thất vẫn còn 10 xã có CLB người hát chèo như Đại Đồng, Canh Nậu, Dị Nậu, Chàng Sơn, Bình Phú, Phú Kim, Cẩm Yên. Các làng chèo Tòng Bạt, Hậu Trạch ( Ba Vì ), Tam Thuấn, Phụng Thượng ( Phúc Thọ ), Canh Nậu, Đại Đồng ( Thạch Thất ), Đại Thành, Phượng Cách ( Quốc Oai ), Tử Dương ( Ứng Hòa ), Phú Nhi ( Sơn Tây ), Tri Trung, Hoàng Long ( Phú Xuyên ), Nghiêm Xuyên, Vân Tảo ( Thường Tín ), câu lạc bộ chèo xã Vân Hà ( Đông Anh ) .Thành Phố Hải Dương hiện có 191 đội chèo quần chúng tiêu biểu vượt trội như : CLB hát chèo Thành Phố Hải Dương, CLB chèo Thượng Đạt, phường Tứ Minh ( TP Thành Phố Hải Dương ), CLB chèo Kiến Quốc ( Ninh Giang ), CLB chèo Nam Hưng ( Nam Sách ), CLB chèo Nhân Quyền ( Bình Giang ), Câu lạc bộ Chèo Bông Sen ( Kinh Môn ) và CLB Chèo dân ca Cẩm Giàng .Hải Phòng Đất Cảng : CLB chèo Vĩnh Khê ( An Dương ), CLB chèo Ngũ Phúc ( Kiến Thụy ) .Hưng Yên : CLB chèo huyện Văn Lâm, CLB chèo Phạm Xá .Hòa Bình : CLB hát chèo thị xã Hàng Trạm, CLB chèo Ngọc Lương, CLB chèo Yên Trị đều thuộc phía nam huyện Yên Thủy. [ 10 ]Thanh Hóa : Chiếu chèo Man Thôn ( xã Thọ Vực, Triệu Sơn ), CLB chèo Bút Sơn, CLB múa chèo chải xã Hoằng Quỳ, CLB hát chèo làng Nhân Trạch, xã Hoằng Đạo và CLB chèo những xã Hoằng Thái, Hoằng Hà, Hoằng Quỳ, Hoằng Minh ( Hoàng Hóa ) .Tỉnh Nam Định có gần 200 CLB chèo tiêu biểu vượt trội như : [ 11 ] CLB chèo làng Đặng Xá, Làng chèo An Lại Hạ, Thụ Ích xã Yên Nhân ( Ý Yên ) ; làng chèo Phú Vân Nam ở xã Hải Châu ( Hải Hậu ) …Tỉnh Ninh Bình : CLB chèo Tp Tỉnh Ninh Bình, CLB chèo Bích Đào, CLB chèo Phúc Trì và những chiếu chèo ở Khánh Cường, Khánh Mậu, Khánh Hội, Khánh Thiện, Khánh Trung ( Yên Khánh ), Yên Phong, Yên Từ, Khánh Thịnh ( Yên Mô ) ; Thượng Kiệm, Như Hoà, thị xã Phát Diệm ( Kim Sơn ) ; CLB chèo Tràng An, CLB chèo thôn Xưa ( xã Sơn Lai ), CLB chèo xã Sơn Thành, CLB chèo thôn Ngọc Nhị ( xã Gia Thủy ) ; CLB chèo Liên Sơn, Gia Viễn …Nghệ An : Làng chèo Lăng Thành ( xã Lăng Thành, huyện Yên Thành ) được biết tới như ” địa chỉ đỏ ” của thẩm mỹ và nghệ thuật hát chèo miền Trung. [ 12 ]Tỉnh Thái Bình : CLB chèo ở những xã Quốc Tuấn ; Vũ Thắng ( Kiến Xương ) ; CLB chèo ở những xã Đông La, An Châu ( Đông Hưng ) ; những CLB chèo truyền thống cuội nguồn huyện Thái Thụy, Vũ Thư, câu lạc bộ UNESCO bảo tồn thẩm mỹ và nghệ thuật sân khấu chèo Đông Hà …Vĩnh Phúc : Năm 2018 có 16 câu lạc bộ chèo, [ 13 ] Tiêu biểu như CLB thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo Vĩnh Phúc, CLB sân khấu Chèo Vĩnh Tường. Huyện Yên Lạc có 6 CLB chèo tiêu biểu vượt trội như CLB chèo Đinh Xá, xã Nguyệt Đức và CLB chèo Vật Cách, xã Đồng Cương .Một số tỉnh phía Nam cũng có những câu lạc bộ chèo như : Câu lạc bộ chèo Gia Nghĩa, Đắc Nông ; Câu lạc bộ chèo Chư Sê, Gia Lai ; Câu lạc bộ chèo Ngọc Hải, Kon Tum ; Câu lạc bộ chèo Tỉnh Thái Bình – Ya Ly, Kon Tum ; Câu lạc bộ chèo huyện Đồng Phú, Bình Phước …Ngoài ra có những CLB hát chèo cấp tỉnh như : Câu lạc bộ Chèo Cần Thơ ; Câu lạc bộ hát Chèo Điện Biên ; Câu lạc bộ chèo Tuyên Quang .Một làng có nhiều câu lạc bộ chèo thường được gọi là làng chèo. Làng chèo là tên tuổi để chỉ những làng còn bảo tồn và lưu giữ được nghệ thuật và thẩm mỹ sân khấu chèo truyền thống lịch sử, những buổi hoạt động và sinh hoạt chèo trong quan hệ xã hội hội đồng, trong lao động sản xuất và đời sống văn hoá nói chung. Các huyện có nhiều làng chèo hoặc câu lạc bộ chèo được gọi là Vùng chèo hay đất chèo, tiêu biểu vượt trội lúc bấy giờ như vùng chèo Yên Khánh ( Tỉnh Ninh Bình ) ; vùng chèo Yên Dũng ( Bắc Giang ) ; vùng chèo Quế Võ ( Thành Phố Bắc Ninh ) ; vùng chèo Ý Yên ( Tỉnh Nam Định ) ; vùng chèo Đông Triều ( Quảng Ninh ) ; vùng chèo Thạch Thất ( TP. Hà Nội ) … đặc biệt quan trọng tỉnh Tỉnh Thái Bình với trào lưu hát chèo quần chúng nở rộ được gọi là đất chèo Tỉnh Thái Bình .

Các làng chèo nổi tiếng hiện nay phải kể đến là:
Làng chèo Hậu Trạch, xã Vạn Thắng, Ba Vì;
Làng chèo Trung Lập, xã Tri Trung, Phú Xuyên;
Làng chèo Xa Mạc, xã Liên Mạc, huyện Mê Linh (Hà Nội);
Làng chèo Lũng Quý, xã Kiến Quốc, Ninh Giang;
Làng chèo Hữu Chung, xã Tân Phong, Ninh Giang;
Làng chèo Tuyển Cử, xã Tân Hồng, Bình Giang (Hải Dương);
Làng chèo Tân Mỹ, xã Đồng Sơn, Yên Dũng;
Làng chèo Đồng Quan, xã Đồng Sơn, Yên Dũng;
Làng chèo Tân Ninh, xã Tư Mại, Yên Dũng;
Làng chèo Hoàng Mai, Hoàng Ninh, Việt Yên;
Làng chèo Thanh Trà, xã Lệ Viễn, Sơn Động (Bắc Giang);
Làng chèo Ngò, xã Tiên Nội, Duy Tiên;
Làng chèo Đức Lý, huyện Lý Nhân;
Làng chèo Tháp, Thị trấn Kiện Khê, Thanh Liêm;
Làng chèo Quỳnh Chân, xã Lam Hạ, Phủ Lý (Hà Nam);
Làng chèo Khánh Lợi, huyện Yên Khánh;
Làng chèo Khánh Thủy, huyện Yên Khánh;
Làng chèo Khánh Cường, huyện Yên Khánh;
Làng chèo Khương Dụ, xã Yên Phong, Yên Mô;
Làng chèo Quảng Phúc, xã Yên Phong, Yên Mô;
Làng chèo Bình Hải, xã Yên Nhân, Yên Mô (Ninh Bình);
Làng chèo Ngân Cầu, thị trấn Chờ, Yên Phong;
Làng chèo Thất Gian, xã Châu Phong, Quế Võ;
Làng chèo Ngang Nội, xã Hiên Vân, Tiên Du;
Làng chèo Nga Hoàng, xã Yên Giả, Quế Võ;
Làng chèo Ngăm Lương, xã Lãng Ngâm, Thuận Thành (Bắc Ninh);
Làng chèo Hoành Nhị, xã Giao Hà, Giao Thủy;
Làng chèo Kiên Hành, xã Giao Hải, Giao Thủy;
Làng chèo Duyên Thọ, xã Giao Nhân, Giao Thủy;
làng chèo Bồng Xuyên, xã Yên Phong, Ý Yên;
Làng chèo Trung Khu, xã Yên Phong, Ý Yên;
Làng chèo Quang Sán, xã Mỹ Hà, Mỹ Lộc;
Làng chèo Phú Văn Nam, xã Hải Châu, Hải Hậu (Nam Định);
Làng chèo An Phú, xã Quỳnh Hải, Quỳnh Phụ (Thái Bình);
Làng chèo Phạm Xá, xã Đồng Than, Yên Mỹ (Hưng Yên);
Làng chèo Phượng Mao, xã Hoằng Phượng, Hoằng Hóa (Thanh Hóa);
Làng chèo Trung Bản, xã Liên Hoà, Yên Hưng;
Làng chèo Đình Lục, xã Hồng Phong, Đông Triều (Quảng Ninh);
Làng chèo Ngũ Phúc, huyện Kiến Thụy (Hải Phòng);
Làng chèo Ngọc Lương huyện Yên Thủy (Hòa Bình);

Các nghệ sĩ nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]

Các cố nghệ sĩ[sửa|sửa mã nguồn]

Trùm Thịnh

Các nghệ sĩ đương đại[sửa|sửa mã nguồn]

Nghệ sĩ nhân dân chèo[sửa|sửa mã nguồn]

Dưới đây là danh sách 46 nghệ sĩ ưu tú lĩnh vực sân khấu chèo được công nhận là nghệ sĩ nhân dân tính đến năm 2019

Tính đến năm 2022, trong list 46 NSND chèo trên :

Tác phẩm chèo tiêu biểu vượt trội[sửa|sửa mã nguồn]

Một số vở chèo tiêu biểu

• 7 vở chèo truyền thống trong tuyển tập chèo cổ Việt Nam, được xem là những tác phẩm kinh điển của nghệ thuật chèo gồm: Quan Âm Thị Kính, Trương Viên, Nàng Thiệt Thê (Chu Mãi Thần), Kim Nham (Súy Vân), Lưu Bình – Dương Lễ, Trinh Nguyên (Tôn Mạnh Tôn Trọng) và Từ Thức gặp tiên.
• Các vở chèo khác sau đó đã có tác giả như Bài ca giữ nước, Tấm Cám, Đồng tiền Vạn Lịch, Hoàng Trìu kén vợ, Nghêu sò ốc hến, Trần Tử Lệ,…
• Một số trích đoạn tiêu biểu được xem là mẫu mực, kinh điển, được đưa vào giảng dạy cho các sinh viên học khoa Kịch hát dân tộc, chuyên ngành chèo như: Thị Mầu lên chùa, Xã trưởng – Mẹ Đốp (vở Quan Âm Thị Kính); Xúy Vân giả dại, Cả sứt dặn em, Phù thủy sợ ma, Mụ Quán và thằng Khoèo (vở Kim Nham), Tuần Ty Đào Huế (vở Chu Mãi Thần); Thày bói, Thày đồ dạy học (vở Trinh Nguyên); Nghinh Hương quán, Lưu Bình vinh quy bái tổ (vở Lưu Bình Dương Lễ); Từ Thức gặp Tiên, Giáng Hương vào chùa (vở Từ Thức)…

Nghiên cứu về chèo

• Lương Thế Vinh đã viết Hý Phường Phả Lục là tài liệu nghiên cứu chèo xưa nhất ở Việt Nam. Tác phẩm viết về các khoán ước của phường chèo, kịch bản và diễn xuất, cách đánh trống chèo, phương pháp múa hát, các vị tổ chèo, nôi chèo.
• Hà Văn Cầu (1964), Tim hiểu phương pháp viết Chèo, Nhà xuất bản Văn hóa nghệ thuật Hà Nội.
• Bùi Đức Hạnh (2006), 150 làn điệu chèo cổ, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
• Vũ Khắc Khoan (1974), Tìm hiểu Sân khấu Chèo, Nhà xuất bản Lửa thiêng, Sài Gòn.
• Nguyễn Thanh Phương (2003), Âm nhạc sân khấu chèo nửa cuối thể kỷ XX, Trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh Hà Nội.

Source: https://mindovermetal.org
Category: Wiki là gì