Lưỡng Hà – Wikipedia tiếng Việt

Lưỡng Hà hay Mesopotamia (tiếng Hy Lạp cổ: Μεσοποταμία[1]), là một khu vực lịch sử của Tây Á thuộc hệ thống châu thổ sông Tigris và Euphrates, nằm ở phía bắc vùng Lưỡi liềm Màu mỡ, ngày nay tương ứng với phần lớn Iraq, Kuwait, phía đông Syria, Đông Nam Thổ Nhĩ Kỳ và các vùng dọc biên giới Thổ Nhĩ Kỳ-Syria và biên giới Iran-Iraq.[2]

Người Sumer và Akkad ( gồm có cả người Assyria và Babylon ) đã thống trị Lưỡng Hà kể từ khi lịch sử vẻ vang được ghi lại ( k. 3100 TCN ) cho đến khi Babylon bị Đế quốc Achaemenes Ba Tư thôn tính vào năm 539 TCN. Khu vực bị Alexander Đại đế chinh phục vào năm 332 TCN, và trở thành một phần của Đế chế Seleukos của Hy Lạp sau khi ông qua đời .

Khoảng năm 150 TCN, Lưỡng Hà nằm dưới sự kiểm soát của Đế quốc Parthia. Lưỡng Hà trở thành chiến trường giữa người La Mã và Parthia, với phần phía tây bị người La Mã chiếm đóng. Vào năm 226 CN, phía đông Lưỡng Hà rơi vào tay đế chế Sassan Ba Tư. Lưỡng Hà bị chia cắt giữa La Mã (Byzantine từ năm 395 CN) và Sassan cho đến các cuộc xâm lược Hồi giáo ở thế kỷ thứ 7. Một số quốc gia Lưỡng Hà bản địa mới chủ yếu là người Assyria và Kitô giáo tồn tại từ giữa thế kỷ 1 TCN đến thế kỷ thứ 3 CN, bao gồm Adiabene, Osroene và Hatra.

Lưỡng Hà là nơi tiên phong Open Cách mạng đồ đá mới từ khoảng chừng 10.000 năm TCN. Khu vực này được xem là đã ” truyền cảm hứng cho 1 số ít bước tăng trưởng quan trọng nhất trong lịch sử vẻ vang quả đât, gồm có việc ý tưởng ra bánh xe, trồng trọt những giống ngũ cốc tiên phong, cùng với sự sinh ra của chữ viết, toán học, thiên văn học, và nền nông nghiệp “. [ 3 ]
Bản đồ mạng lưới hệ thống sông Tigris-Euphrates bao quanh Lưỡng Hà

Khái niệm địa danh Mesopotamia (, tiếng Hy Lạp cổ: Μεσοποταμία “[vùng đất] giữa các dòng sông”; tiếng Ả Rập: بِلَاد ٱلرَّافِدَيْن‎‎ Bilād ar-Rāfidayn hoặc tiếng Ả Rập: بَيْن ٱلنَّهْرَيْن‎‎ Bayn an-Nahrayn; tiếng Ba Tư: میان‌رودان‎ miyân rudân; tiếng Syriac: ܒܝܬ ܢܗܪܝܢ Beth Nahrain “Vùng đất bên sông”) xuất phát từ từ gốc Hy Lạp cổ μέσος (mesos) “giữa” và ποταμός (potamos) “sông”, nghĩa đen là “(vùng đất) giữa các dòng sông”. Thuật ngữ này được sử dụng trong bản Septuagint Hy Lạp (k. 250 TCN) để dịch từ tương đương trong tiếng Do Thái và tiếng Aram Naharaim.

Thuật ngữ tiếng Aram biritum/birit narim tương ứng để chỉ khái niệm địa lý tương tự.[4] Sau đó, thuật ngữ Mesopotamia thường được áp dụng cho tất cả các vùng đất giữa Euphrates và Tigris, bao gồm không chỉ Syria mà còn gần như toàn bộ Iraq và đông nam Thổ Nhĩ Kỳ.[5] Các thảo nguyên lân cận ở phía tây Euphrates và phía tây của dãy núi Zagros cũng thường được gộp vào trong thuật ngữ Lưỡng Hà nghĩa rộng.[6][7][8]

Thường có sự phân biệt giữa Bắc/Thượng Lưỡng Hà và Nam/Hạ Lưỡng Hà. Thượng Lưỡng Hà, còn được gọi là Jazira, là khu vực giữa Euphrates và Tigris từ đầu nguồn xuống Baghdad. Hạ Lưỡng Hà là khu vực từ Baghdad đến Vịnh Ba Tư, bao gồm Kuwait và một phần của miền tây Iran.

Trong cách sử dụng văn minh, thuật ngữ Lưỡng Hà / Lưỡng Hà bao gồm cả góc nhìn thời kỳ lịch sử vẻ vang. Nó thường được sử dụng để chỉ khu vực này cho đến khi những cuộc chinh phục Hồi giáo Ả Rập vào thế kỷ thứ 7 CN, từ đó tên để chỉ khu vực được thay bằng những tên tiếng Ả Rập như Syria, Jezirah và Iraq. [ 9 ] [ 10 ] [ nb 1 ] Cũng có tranh cãi cho rằng những uyển ngữ này là những cái tên mang tính Âu châu TT chủ nghĩa được gán cho khu vực ở thời kỳ phương Tây xâm lấn thế kỷ 19. [ 11 ]
Những phần đã biết của những nền văn hóa truyền thống Lưỡng Hà, Babylon và Assyria từ những nguồn tài liệuLưỡng Hà bao gồm vùng đất nằm giữa sông Euphrates và sông Tigris, cả hai đều bắt nguồn từ dãy núi Taurus. Hai con sông được cấp nước bởi nhiều phụ lưu và hàng loạt mạng lưới hệ thống sông chảy qua một vùng núi to lớn. Các tuyến đường đi bộ ở Lưỡng Hà thường men theo Euphrates vì bờ sông Tigris thường dốc và trắc trở. Khu vực có khí hậu bán khô hạn với một sa mạc to lớn ở phía bắc và một khu vực 15.000 kilômét vuông ( 5.800 dặm vuông Anh ) đầm lầy, đầm phá, bãi bùn và bờ lau sậy ở phía nam. Ở cực nam, Euphrates và Tigris hợp dòng và đổ vào Vịnh Ba Tư .Môi trường khô hạn trải dài từ những khu vực phía bắc nhưng chưa chắc làm nông nghiệp dùng nước mưa cho đến ở phía nam dùng thủy lợi. Hệ thống tưới tiêu được tương hỗ bởi mực nước cao và nước tuyết tan từ trên những đỉnh núi cao phía bắc dãy Zagros và từ Cao nguyên Armenia. Hệ thống thủy lợi yên cầu năng lực kêu gọi lực lượng lao động lớn để thiết kế xây dựng và bảo dưỡng kênh rạch, dẫn đến sự tăng trưởng của đô thị và mạng lưới hệ thống chính quyền sở tại tập trung chuyên sâu ở thời kỳ sơ khai .Nông nghiệp trong khu vực cũng được tích hợp với chăn thả du mục cừu và dê ( và sau đó là lạc đà ) từ thảo nguyên ven sông vào những tháng mùa hè khô ráo tới vùng rìa sa mạc vào mùa đông khí ẩm. Khu vực này có ít đá kiến thiết xây dựng, sắt kẽm kim loại quý và gỗ, vì thế phải phụ thuộc vào vào kinh doanh nông sản đường dài để trao đổi những mẫu sản phẩm này từ những khu vực xa xôi. Ở vùng đầm lầy ở phía nam, một nền văn hóa truyền thống ngư nghiệp phức tạp đã sống sót từ thời tiền sử, cũng góp phần vào sự phong phú văn hóa truyền thống .Khu vực thường xảy ra những sự đứt gãy văn hóa truyền thống định kỳ vì một số ít nguyên do. Nhu cầu lao động theo thời hạn đã dẫn đến sự ngày càng tăng dân số, đẩy năng lực chịu đựng của hệ sinh thái tới số lượng giới hạn. Giai đoạn không ổn định khí hậu xảy ra hoàn toàn có thể kéo theo sự sụp đổ của chính quyền sở tại TW và suy giảm dân số. Ngoài ra, những cuộc tiến công từ những bộ lạc trung du hoặc người du mục đã dẫn đến thương mại sụp đổ và những mạng lưới hệ thống thủy lợi bị bỏ bê. Cùng với đó, xu thế TT hóa của những thành bang khiến cho quyền lực tối cao của chính quyền sở tại TW trên toàn khu vực bị phân mảnh. [ 12 ] Những khuynh hướng này vẫn liên tục cho đến thời nay ở Iraq .
Khởi đầu ở Jarmo ( chấm đỏ, k. 7500 TCN ), nền văn minh Lưỡng Hà vào thiên niên kỷ 7 đến 5 TCN tập trung chuyên sâu quanh văn hóa truyền thống Hassuna ở phía bắc, văn hóa truyền thống Halaf ở phía tây-bắc, văn hóa truyền thống Samarra ở miền trung Lưỡng Hà và Văn hóa Ubaid ở phía đông nam, sau này lan rộng ra hàng loạt khu vực .Thời tiền sử của vùng Cận Đông cổ đại mở màn từ thời kỳ đồ đá cũ. Chữ viết Open dưới dạng chữ tượng hình ở thời kỳ Uruk IV ( khoảng chừng thiên niên kỷ thứ 4 TCN ), còn những ghi chép lịch sử dân tộc khởi đầu từ giữa thiên niên kỷ thứ ba TCN với những tài liệu chữ hình nêm về những vị vua Sơ kỳ triều đại. Lịch sử Lưỡng Hà kết thúc với việc bị Đế chế Achaemenes thôn tính vào cuối thế kỷ thứ 6 TCN, hoặc tại thời gian cuộc chinh phạt của người Hồi giáo và xây dựng Caliphate vào cuối thế kỷ thứ 7 CN, kể từ sau đó khu vực này được gọi là Iraq. Trong suốt lịch sử dân tộc sống sót, Lưỡng Hà là vùng đất của một số ít trong những xã hội cổ đại phức tạp và tăng trưởng nhất quốc tế .Khu vực này là một trong bốn nền văn minh châu thổ ý tưởng ra chữ viết, cùng với thung lũng sông Nile ở Ai Cập cổ đại, Văn minh lưu vực sông Ấn ở tiểu lục địa Ấn Độ và văn minh sông Hoàng Hà ở Trung Quốc cổ đại. Lưỡng Hà có những thành phố quan trọng trong lịch sử vẻ vang như Uruk, Nippur, Nineveh, Assur và Babylon, cũng như những vùng chủ quyền lãnh thổ lớn như thành phố Eridu, những vương quốc Akkad, Triều đại thứ ba của Ur và những đế chế Assyria. Một số nhân vật lịch sử vẻ vang quan trọng của Lưỡng Hà là Ur-Nammu ( vua của Ur ), Sargon của Akkad ( người xây dựng Đế chế Akkad ), Hammurabi ( người xây dựng nhà nước Babylon cổ ), Ashur-uballit II và Tiglath-Pileser I ( người xây dựng Đế quốc Assyria ) .

Phân loại thời kỳ[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ tổng quan vào thế kỷ 15 TCN cho thấy phần TT Assyria với hai thành phố lớn Assur và Nineveh nằm giữa Babylonia ở hạ lưu và những nước Mitanni và Hatti ở thượng nguồn .
Địa lý Lưỡng Hà có ảnh hưởng tác động thâm thúy đến sự tăng trưởng chính trị của khu vực. Giữa những dòng sông và suối, người Sumer đã kiến thiết xây dựng những thành phố tiên phong cùng với những kênh đào thủy lợi được ngăn cách bởi những dải sa mạc to lớn hoặc đầm lầy nơi những bộ lạc du mục sinh sống. Giao tiếp giữa những thành phố bị hạn chế vì khó khăn vất vả và nhiều lúc nguy khốn. Do đó, mỗi thành phố Sumer dần trở thành một thành bang, độc lập với những thành phố khác. Đôi khi có một thành phố cố gắng nỗ lực chinh phục và thống nhất khu vực, nhưng thường kết thúc thất bại. Do đó, lịch sử dân tộc chính trị của Sumer là một chuỗi những đại chiến gần như liên tục. Cuối cùng Sumer được thống nhất bởi Eannatum nhưng cũng không sống sót được lâu khi chỉ một thế hệ sau đã bị người Akkad chinh phục vào năm 2331 TCN. Đế chế Akkad là đế chế tiên phong thành công xuất sắc sống sót hơn một thế hệ và tận mắt chứng kiến những vị vua kế vị trong độc lập. Tuy nhiên, chỉ trong một vài thế hệ, đế chế Akkad suy tàn, từ đó phần nhiều thời hạn Lưỡng Hà bị những dân tộc bản địa ngoại bang thay phiên nhau quản lý .
Người Lưỡng Hà tin rằng những vị vua và vương hậu của họ là hậu duệ từ Thiên giới, nhưng không giống như người Ai Cập cổ đại, họ không khi nào cho rằng những vị vua của họ là những vị thần thực sự. [ 14 ] Hầu hết những vị vua tự xưng là ” vua của ngoài hành tinh “, hay ” hoàng thượng “. Một tên gọi phổ cập khác là ” người chăn cừu “, biểu lộ những vị vua chăm nom thần dân của mình .
Khi Assyria tăng trưởng thành một đế chế, nó được chia thành những phần nhỏ hơn, được gọi là những tỉnh. Mỗi tỉnh được đặt theo tên của những thành phố chính như Nineveh, Samaria, Damascus và Arpad, và đều có tổng trấn riêng có trách nhiệm giám sát việc thu thuế. Tổng trấn cũng là người chịu nghĩa vụ và trách nhiệm thực thi pháp lý, huy động binh lính nhập ngũ và cung ứng công nhân để kiến thiết xây dựng đền thờ. Theo cách này, việc trấn áp một đế chế to lớn trở nên thuận tiện hơn .Mặc dù Babylon là một thành bang khá nhỏ ở Sumer, nó đã tăng trưởng vượt bậc dưới thời Hammurabi. Ông được gọi là ” nhà lập pháp “, và Babylon nhanh gọn trở thành một thành phố lớn ở Lưỡng Hà, và là một TT tôn giáo, văn hóa truyền thống và học thuật quan trọng ở Lưỡng Hà .
Mảnh vỡ của Bia Kền kền bộc lộ những chiến binh diễu hành, Sơ kỳ triều đại III, 2600 – 2350 TCNKhi kết thúc quy trình tiến độ Uruk, những thành phố có tường bao tăng trưởng còn nhiều làng mạc văn hóa truyền thống Ubaid khác biệt bị bỏ phí, cho thấy sự ngày càng tăng của đấm đá bạo lực. Một trong vị vua tiên phong, Lugalbanda, được cho là đã kiến thiết xây dựng những bức tường trắng xung quanh thành phố. Khi thành bang khởi đầu tăng trưởng, phạm vi ảnh hưởng của chúng chồng chéo lên nhau gây ra tranh chấp giữa những thành bang, đặc biệt quan trọng là trên đất liền và kênh rạch. Những tranh chấp này đã được ghi lại trong những phiến đất sét từ thời gian vài trăm năm trước khi xảy ra bất kể đại chiến lớn nào. Chiến tranh lần đầu được ghi lại vào k. 3200 TCN, nhưng không thông dụng cho đến k. 2500 TCN. Một vị vua ( Ensi ) nửa lịch sử dân tộc nửa thần thoại cổ xưa của thành Uruk sơ kỳ triều đại II, Gilgamesh ( k. 2600 TCN ), đã được ca tụng vì những chiến công chống lại Humbaba của Núi tuyết tùng trong nhiều bài thơ và bài hát sau này. Tấm bia Kền kền vào cuối sơ kỳ triều đại III ( 2600 – 2350 TCN ), kỷ niệm thắng lợi của Eannatum của Lagash trước thành phố đối thủ cạnh tranh Umma lân cận, là tượng đài truyền kiếp nhất trên quốc tế về một vụ thảm sát. [ 15 ] Từ thời gian này trở đi, cuộc chiến tranh đã trở thành một phần của mạng lưới hệ thống chính trị Lưỡng Hà. Đôi khi một thành phố trung lập hoàn toàn có thể đóng vai trò trung gian cho hai thành phố đối thủ cạnh tranh. Điều này đã giúp hình thành những liên minh giữa những thành phố, dẫn đến sự xây dựng những vương quốc trong khu vực. [ 14 ] Các đế chế hình thành và hướng những chiến dịch quân sự chiến lược ra bên ngoài. Chẳng hạn, vua Sargon đã chinh phục tổng thể những thành phố Sumer, 1 số ít thành phố ở Mari và sau đó thực thi cuộc chiến tranh với miền bắc Syria. Nhiều bức tường hoàng cung Assyria và Babylon được trang trí bằng những hình ảnh của những trận thắng và quân địch vô vọng trốn thoát hoặc ẩn náu giữa đám lau sậy .
Các thành bang Lưỡng Hà đã phát hành những bộ luật tiên phong, dựa trên quyền ưu tiên pháp lý và những quyết định hành động của vua, tiêu biểu vượt trội như Urukagina, Lipid Ishtar và Hammurabi. Bộ luật Hammurabi ( 1780 TCN ) là một trong những bộ luật tiên phong được biết đến và được bảo tồn tốt nhất của Lưỡng Hà cổ đại, gồm có hơn 200 điều luật cho. Các bộ luật cho thấy sự suy yếu từ từ về quyền của phụ nữ và mức độ quyết liệt tăng dần trong việc đối xử với nô lệ. [ 16 ]

Ngôn ngữ và chữ viết[sửa|sửa mã nguồn]

Ngôn ngữ viết tiên phong ở Lưỡng Hà là Sumer, một ngôn từ chắp dính độc lập. Cùng với tiếng Sumer, những ngôn từ Semit cũng được sử dụng ở Lưỡng Hà thời đầu. [ 17 ] Tiếng Subartu [ 18 ] ở vùng núi Zagros, hoàn toàn có thể thuộc họ ngôn từ Hurro-Urartuan, Open trong tên người, sông, núi và trong những nghề bằng tay thủ công khác nhau. Tiếng Akkad trở thành ngôn từ chính của Đế chế Akkad và những đế chế Assyria, nhưng tiếng Sumer vẫn được sử dụng cho những mục tiêu hành chính, tôn giáo, văn học và khoa học. Các phương ngữ Akkad khác nhau đã được sử dụng cho đến cuối thời Tân Babylon. Tiếng Aram cổ, vốn đã trở nên thông dụng ở Lưỡng Hà, sau đó trở thành ngôn từ hành chính chính thức của Đế quốc Tân Assyria, rồi sau đó là Đế chế Achaemenes. Tiếng Akkad dần không còn được sử dụng, nhưng vẫn được sử dụng cùng với tiếng Sumer trong đền thờ sau một vài thế kỷ. Các văn bản tiếng Akkad ở đầu cuối có niên đại khoảng chừng thế kỷ 1 CN .Trong thời kỳ đầu lịch sử dân tộc của Lưỡng Hà ( khoảng chừng giữa thiên niên kỷ thứ 4 TCN ), tiếng Sumer khởi đầu được viết bằng chữ hình nêm, có tên như vậy do được viết bằng bút có đầu hình tam giác khắc trên đất sét ướt. Các dạng chuẩn hóa của kí tự hình nêm rất hoàn toàn có thể được tăng trưởng từ chữ tượng hình .Hệ thống kí hiệu tượng hình bắt đầu của chữ hình nêm yên cầu nhiều năm để thành thạo, thế cho nên, chỉ có một số ít người làm kinh sư mới được huấn luyện và đào tạo để sử dụng nó. Đến khi mạng lưới hệ thống chữ kí âm trở nên thông dụng dưới thời Sargon, [ 19 ] một phần đáng kể dân số Lưỡng Hà mới hoàn toàn có thể đọc và viết. Nhiều kho tàng trữ văn bản lớn đã được tìm thấy và Phục hồi từ những di tích lịch sử khảo cổ học của những trường học kinh sư ở Babylon cổ đại .Hầu hết những thị xã và đền thờ đều có thư viện. Có một câu ngạn ngữ cổ của người Sumer rằng ” Một kinh sư xuất sắc ưu tú thường dậy từ lúc bình minh “. Phụ nữ cũng như đàn ông đều được học đọc và viết, [ 21 ] và trong thời kỳ Semit, việc này nhu yếu cả kiến thức và kỹ năng về ngôn từ Sumer đã tuyệt chủng, với mạng lưới hệ thống âm tiết phức tạp và sâu rộng .Một lượng đáng kể văn học Babylon là tác phẩm dịch từ bản gốc Sumer, tôn giáo và lao lý liên tục được viết bằng tiếng Sumer. Từ vựng, ngữ pháp và bản dịch song ngữ được biên soạn để cho học trò sử dụng, cũng như những bài phản hồi về những văn bản cũ và lý giải những từ và cụm từ tối nghĩa. Người ta sắp xếp và đặt tên toàn bộ chữ cái kí âm, cũng như soạn thảo chúng thành những list công phu .Có rất nhiều tác phẩm văn học Babylon đã được biết đến ngày này. Nổi tiếng nhất trong số đó là Sử thi Gilgamesh nằm trong mười hai phiến đất sét, được biên soạn từ những văn bản tiếng Sumer bởi Sin-liqi-unsinni. Sử thi nói về những cuộc phiêu lưu của Gilgamesh, vị vua bán lịch sử dân tộc / thần thoại cổ xưa của Uruk, hoàn toàn có thể được tổng hợp từ nhiều nguồn cổ xưa và những câu truyện khác nhau .

Tôn giáo và triết học[sửa|sửa mã nguồn]

Tôn giáo Lưỡng Hà cổ đại gồm có tín ngưỡng và tập tục tôn giáo của những nền văn minh Lưỡng Hà trong khoảng chừng năm 3500 TCN đến 400 CN, sau đó phần nhiều bị thay thế sửa chữa bởi Kitô giáo Syria. Sự tăng trưởng tôn giáo ở Lưỡng Hà và văn hóa truyền thống Lưỡng Hà nói chung không bị tác động ảnh hưởng bởi dòng chuyển dời đến và đi khắp khu vực của những dân tộc bản địa khác nhau, đặc biệt quan trọng là ở phía nam. Thay vào đó, tôn giáo Lưỡng Hà là một truyền thống cuội nguồn đồng nhất và mạch lạc, tương thích với nhu yếu nội tại của những Fan Hâm mộ qua hàng thiên niên kỷ tăng trưởng. [ 22 ]Những khởi nguồn sớm nhất của tư tưởng tôn giáo Lưỡng Hà có từ giữa thiên niên kỷ thứ 4 TCN, có nền tảng từ sự thờ phụng vạn vật thiên nhiên. Trong thiên niên kỷ thứ 3 TCN, những đối tượng người tiêu dùng thờ phụng đã được nhân cách hóa và trở thành một nhóm những vị thần với những tính năng đơn cử. Các tiến trình sau cuối của đa thần giáo Lưỡng Hà tăng trưởng trong thiên niên kỷ thứ 2 và thứ 1, tập trung chuyên sâu hơn vào tôn giáo thờ phụng cá thể và sắp xếp những vị thần thành một mạng lưới hệ thống phân cấp quân chủ với vị thần vương quốc là người đứng đầu những thần. [ 22 ] Tôn giáo Lưỡng Hà sau cuối bị suy tàn trước sự truyền bá của những tôn giáo Iran thời Đế chế Achaemenes và sự Kitô giáo hóa .
Nhiều nền văn minh của khu vực có tác động ảnh hưởng lớn đến những tôn giáo Abraham, đặc biệt quan trọng là Kinh thánh tiếng Do Thái ; giá trị văn hóa truyền thống và ảnh hưởng tác động văn học của nó được biểu lộ đặc biệt quan trọng rõ ràng trong Sách Sáng thế. [ 23 ]Giorgio Buccellati cho rằng khởi xướng của triết học đến từ những triết lý sơ khai về đời sống ở Lưỡng Hà, đặc biệt quan trọng là về đạo đức, dưới những hình thức biện chứng, đối thoại, sử thi, văn hóa truyền thống dân gian, thánh ca, lời bài hát, văn xuôi và tục ngữ. Lý luận và lý tính thời Babylon đã tăng trưởng vượt ra ngoài quan sát thực nghiệm. [ 24 ]

Tư duy triết học Babylon có ảnh hưởng đến triết học Hy Lạp cổ đại, đặc biệt là triết học Hy Lạp hóa. Văn bản Babylon Đối thoại của người bi quan có điểm tương đồng với các suy nghĩ chủ vận của các nhà ngụy biện và các học thuyết Heraclitus về sự tương phản, và các đối thoại của Plato, cũng như là tiền thân cho phương pháp gợi hỏi của Socrates.[25] Nhà triết học người Ionia Thales cũng bị ảnh hưởng bởi các ý tưởng vũ trụ học của Babylon.

Văn hóa xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Người Lưỡng Hà cổ đại tổ chức triển khai nghi lễ mỗi tháng. Chủ đề của những nghi lễ và liên hoan cho mỗi tháng được xác lập bởi tối thiểu sáu yếu tố quan trọng :

1. Mùa trăng (trăng thượng huyền mang ý nghĩa đủ đầy và tăng trưởng, còn trăng hạ huyền được gắn với sự giảm sút, duy trì và các lễ hội của Địa ngục)
2. Giai đoạn của chu kỳ nông nghiệp hàng năm
3. Điểm phân và điểm chí
4. Thần thoại địa phương và những các vị thần bảo trợ
5. Thành công của vị vua hiện tại
6. Lễ hội Akitu, hay Lễ Năm mới (Trăng tròn đầu tiên sau xuân phân)
7. Kỷ niệm các sự kiện lịch sử cụ thể (thành lập, chiến thắng quân sự, ngày lễ đền thờ,…)

Các ca khúc được viết để dâng lên những vị thần hoặc để kể về những sự kiện quan trọng. Âm nhạc được yêu quý bởi cả giới quý tộc và thường dân. Dân chúng thích hát và nhảy trong nhà hoặc ở chợ. Các ca khúc được truyền miệng qua nhiều thế hệ cho đến khi chữ viết trở nên thông dụng hơn. Những ca khúc này là một phương tiện đi lại truyền tải thông tin quan trọng về những sự kiện lịch sử vẻ vang qua nhiều thế kỷ .

Oud (tiếng Ả Rập: العود) là một nhạc cụ có dây nhỏ được sử dụng bởi người Lưỡng Hà. Hình ảnh lâu đời nhất về Oud có từ thời Uruk ở Nam Lưỡng Hà hơn 5000 năm trước, ở trên một con dấu hình trụ hiện đang được lưu trữ tại Bảo tàng Anh. Con dấu mô tả một phụ nữ đang cúi mình xuống chơi nhạc ở trên thuyền. Nhạc cụ này xuất hiện nhiều lần trong suốt lịch sử Lưỡng Hà và cả ở Ai Cập cổ đại từ triều đại thứ 18 trở đi với các biến thể cổ dài hoặc ngắn. Oud được coi là tiền thân của đàn lute châu Âu.

Săn bắn là hoạt động phổ biến của các vị vua Assyria. Đấm bốc và đấu vật cũng thường xuyên xuất hiện trong nghệ thuật. Một số hình thức polo có thể rất phổ biến, nhưng với người cưỡi trên vai người khác thay vì cưỡi ngựa.[26] Majore là một trò chơi tương tự như môn bóng bầu dục nhưng với bóng gỗ. Họ cũng có một trò chơi trên bàn tương tự như senet và backgammon, hiện được gọi là “Trò chơi Hoàng gia của Ur “.

Như được thể hiện trong các bộ luật nối tiếp nhau, Urukagina, Lipid Ishtar và Hammurabi, xã hội Lưỡng Hà ngày càng trở nên gia trưởng. Ở thời Sumer sơ kỳ, “en”, hay đại tư tế, của các nam thần ban đầu là phụ nữ, còn en của nữ thần thì là đàn ông. Thorkild Jacobsen, cũng như nhiều người khác, cho rằng xã hội Lưỡng Hà thời kỳ đầu được cai trị bởi một “hội đồng trưởng lão” mà ở đó đàn ông và phụ nữ đều được đại diện bình đẳng, nhưng theo thời gian, địa vị của phụ nữ giảm xuống còn của đàn ông tăng lên. Chỉ có hậu duệ hoàng tộc và con trai của các gia đình giàu có, hoặc các nghề nghiệp như thầy giáo, thầy thuốc, tư tế mới được đi học. Hầu hết các bé trai học nghề của cha hoặc được đi học nghề. Các bé gái phải ở nhà với mẹ để học nội trợ và nấu ăn, và chăm sóc trẻ em trong nhà. Tuy nhiên, phụ nữ ở Lưỡng Hà cũng có một số quyền nhất định. Họ có thể sở hữu tài sản và có thể ly hôn nếu có lý do chính đáng.[27]:78–79

Hàng trăm ngôi mộ đã được khai thác tại nhiều khu vực ở Lưỡng Hà, cung ứng thông tin về thói quen chôn cất của người Lưỡng Hà. Tại thành phố Ur, hầu hết mọi người được chôn cất trong những ngôi mộ mái ấm gia đình dưới nhà của họ, cùng với một số ít gia tài. Một số tro cốt được tìm thấy được bọc trong chiếu và thảm. Trẻ em chết non được đặt trong những chiếc ” lọ ” lớn để ở nhà nguyện mái ấm gia đình. Những tro cốt khác đã được tìm thấy trong nghĩa trang thành phố. 17 ngôi mộ đã được tìm thấy với những vật phẩm rất quý giá bên trong nên được cho là những ngôi mộ hoàng gia .

Kinh tế và nông nghiệp[sửa|sửa mã nguồn]

Nền nông nghiệp sử dụng thủy lợi lan tỏa từ vùng đồi Zagros với văn hóa truyền thống Samara và Hadji Muhammed xuống phía nam vào khoảng chừng 5.000 TCN. [ 28 ] Các ngôi đền Sumer có công dụng như ngân hàng nhà nước và đã tăng trưởng mạng lưới hệ thống cho vay và tín dụng thanh toán quy mô lớn, nhưng đến thời người Babylon mới tăng trưởng mạng lưới hệ thống ngân hàng nhà nước thương mại tiên phong. Nó có nhiều nét tương đương với kinh tế tài chính học hậu Keynes thời tân tiến, nhưng với cách tiếp cận cởi mở hơn. [ 29 ]Từ sơ kỳ triều đại đến thời Ur III, những đền thờ chiếm hữu tới một phần ba tổng diện tích quy hoạnh đất, giảm dần theo thời hạn khi hoàng gia và những tổ chức triển khai tư nhân khác tăng lên. Từ Ensi chỉ chức quan quản lý nền nông nghiệp nhờ vào vào đền thờ. Nông nô đa phần thao tác ở trên đất của đền thờ hoặc hoàng cung. [ 30 ]Nền nông nghiệp ở Lưỡng Hà yên cầu phải có mạng lưới hệ thống tưới tiêu và thoát nước tốt. Nhu cầu tưới tiêu khiến người Sumer, sau đó là người Akkad, thiết kế xây dựng những thành phố dọc theo sông Tigris, Euphrates và những chi lưu. Các con sông cung ứng thủy hải sản ( được sử dụng làm cả thực phẩm và phân bón ), lau sậy và đất sét ( làm vật tư kiến thiết xây dựng ). Với mạng lưới hệ thống tưới tiêu, nguồn cung ứng thực phẩm ở Lưỡng Hà hoàn toàn có thể so sánh với với vùng thảo nguyên Canada. [ 31 ]Các thung lũng sông Tigris và Euphrates tạo thành phần phía hướng đông bắc của Lưỡi liềm Màu mỡ, gồm có cả thung lũng sông Jordan và sông Nile. Mặc dù đất phù sa châu thổ phì nhiêu và có lợi cho mùa màng, những vùng cách xa nước lại khô cằn và không hề ở được. Vì vậy sự tăng trưởng của thủy lợi rất quan trọng so với những người định cư ở Lưỡng Hà. Người Lưỡng Hà đã tìm ra cách trấn áp nước bằng đập và cống. Những người định cư khởi đầu đã biết sử dụng cày gỗ để làm tơi đất trước khi gieo trồng lúa mạch, hành tây, nho, củ cải và táo. Họ cũng là một trong những người tiên phong làm ra bia và rượu vang. Mặc dù những dòng sông duy trì sự sống nhưng chúng cũng gây ra lũ lụt tiếp tục tàn phá những thành phố. Thời tiết Lưỡng Hà thất thường gây khó khăn vất vả và mất mùa cho nông dân ; vì thế phải có thêm những nguồn thức ăn dự trữ như bò và cừu. Theo thời hạn, đất đai phần cực nam của Lưỡng Hà Sumer bị mặn hóa, dẫn đến sự suy tàn từ từ và quyền lực tối cao bị di dời lên Akkad ở phía bắc .

Khoa học kỹ thuật[sửa|sửa mã nguồn]

Toán học và khoa học Lưỡng Hà dựa trên hệ đếm lục thập phân ( cơ sở 60 ). Đây là nguồn gốc của cách sử dụng 60 giây một phút, 60 phút một giờ và 360 độ ( 60 × 6 ) một vòng tròn thời tân tiến. Lịch Sumer được tính theo tuần có bảy ngày. ( chắc vậy )

Người Babylon có thể đã biết sử dụng các quy tắc đo diện tích. Họ tính chu vi đường tròn bằng ba lần đường kính và diện tích bằng một phần mười hai bình phương của chu vi, điều này là đúng trong trường hợp lấy π bằng 3. Thể tích của một hình trụ là tích của đáy và chiều cao, tuy nhiên, thể tích của sự hình nón hoặc hình chóp vuông được tính không chính xác bằng chiều cao nhân với một nửa diện tích đáy. Ngoài ra, có một phát hiện gần đây tìm được một phiến đấy sét sử dụng số π bằng 3 và 1/8.

Người Babylon cũng có đơn vị chức năng dặm Babylon, tương tự với 11 km thời nay. Đơn vị khoảng cách này sau cuối được quy đổi thành đơn vị chức năng dặm thời hạn, sử dụng để đo thời hạn theo hành trình dài của Mặt trời. [ 32 ]

Thiên văn học[sửa|sửa mã nguồn]

Từ thời Sumer, những tư tế đền thờ thường giải đoán những sự kiện xảy ra dựa theo vị trí của những thiên thể. Điều này liên tục đến thời Assyria, với truyền thống lịch sử phát hành limmu, hạng mục những dịp nghỉ lễ vọng dựa theo vị trí hành tinh, mỗi năm .Các phiến đất sét có niên đại từ thời Babylon cổ ghi lại việc ứng dụng toán học vào thống kê giám sát sự biến thiên độ dài của ngày trong một năm mặt trời. Hàng thế kỷ quan sát của người Babylon về những hiện tượng kỳ lạ thiên thể được ghi lại trong những bảng chữ chữ hình nêm được gọi là ‘ Enūma Anu Enlil ‘. Văn bản thiên văn quan trọng truyền kiếp nhất cho đến nay là Phiến 63 của ‘ Enūma Anu Enlil ‘, phiến Venus của Ammi-Saduqa, liệt kê những lần mọc đầu và cuối của Sao Kim trong khoảng chừng 21 năm và là dẫn chứng sớm nhất của việc nhận ra chu kì của một hành tinh. Thước trắc tinh hình chữ nhật cổ nhất có từ thời Babylon k. 1100 TCN, goi là MUL. APIN, chứa những hạng mục sao và chòm sao cũng như những sơ đồ Dự kiến mọc lúc rạng đông và đặc thù của những hành tinh, độ dài của ban ngày được đo bằng đồng hồ đeo tay nước, gnomon, bóng và nhuận. Văn bản GU của Babylon sắp xếp những ngôi sao 5 cánh thành ” chuỗi ” nằm dọc những vòng xích vĩ để đo xích kinh độ hoặc khoảng chừng thời hạn, và cũng gồm có cả những ngôi sao 5 cánh nằm ở thiên đỉnh, phân tách bằng những độc lạ về xích kinh độ. [ 33 ] [ 34 ]Cung hoàng đạo là một ý tưởng của người Babylon thời cổ đại. [ 35 ] Có nhiều văn bản chữ hình nêm ghi chép về những quan sát nhật thực gốc của người Lưỡng Hà .Đến thời Tân Babylon, trong số những ngành khoa học, thiên văn học và chiêm tinh học vẫn chiếm một vị trí Gianh Giá trong xã hội. Thiên văn học Babylon là nền tảng cho thiên văn học Hy Lạp cổ đại, thiên văn học cổ xưa Ấn Độ, Sasan, Byzantine và Syria, thiên văn học Hồi giáo thời trung cổ, và thiên văn học ở Trung Á và Tây Âu. [ 33 ] Do đó, thiên văn học Tân Babylon hoàn toàn có thể được coi là tiền thân trực tiếp của phần đông toán học và thiên văn học Hy Lạp cổ đại, đến lượt nó lại là tiền thân lịch sử dân tộc của cuộc cách mạng khoa học châu Âu ( phương Tây ). [ 36 ]Trong thế kỷ thứ 8 và 7 TCN, những nhà thiên văn học Babylon đã tăng trưởng một hướng tiếp cận mới so với thiên văn học. Họ mở màn điều tra và nghiên cứu triết học về thực chất lý tưởng của thiên hà sơ khai và sử dụng logic nội tại trong mạng lưới hệ thống hành tinh Dự kiến của họ. Đây là một góp phần quan trọng cho thiên văn học và triết học khoa học, 1 số ít học giả đã gọi chiêu thức mới này là cuộc cách mạng khoa học tiên phong. [ 37 ] Cách tiếp cận mới này so với thiên văn học đã được tiếp đón và tăng trưởng hơn nữa trong thiên văn học Hy Lạp cổ xưa và Hy Lạp hóa .Đến thời Seleukos và Parthia, những ghi chép thiên văn có tính khoa học tổng lực. Sự tăng trưởng giải pháp Dự kiến hoạt động của những hành tinh của người Babylon được coi là một quá trình quan trọng trong lịch sử vẻ vang thiên văn học .Nhà thiên văn học Babylon duy nhất được biết đến là người ủng hộ quy mô nhật tâm là Seleukos của Seleucia ( sinh 190 TCN ), [ 38 ] [ 39 ] [ 40 ] được nhắc đến trong những tác phẩm của Plutarch. Ông cho rằng Trái đất quay quanh trục của chính nó, và quay quanh Mặt trời. Theo Plutarch, Seleukos thậm chí còn đã chứng tỏ mạng lưới hệ thống nhật tâm, nhưng không rõ ông đã sử dụng những luận cứ nào .

Các văn bản lâu đời nhất của Babylon (bằng tiếng Akkad) về y học bắt nguồn từ triều đại Babylon đầu tiên trong nửa đầu thiên niên kỷ thứ 2 TCN[41] mặc dù các đơn thuốc sớm nhất xuất hiện ở Sumer trong triều đại thứ ba của Ur.[42] Tuy nhiên, văn bản y học Babylon chi tiết nhất là Cẩm nang Chẩn đoán được viết bởi một ummânū, hay Đại học giả, Esagil-kin-apli của Borsippa, dưới triều đại của Adad-apla-iddina (1069–1046 TCN).

Cẩm nang Chẩn đoán đã giới thiệu các phương pháp trị liệu và bệnh lí, sử dụng phương pháp kinh nghiệm, logic và lý tính trong chẩn đoán, tiên lượng và điều trị. Văn bản chứa một danh sách các triệu chứng y khoa và quan sát chi tiết theo kinh nghiệm, cùng với các quy tắc logic kết hợp các triệu chứng quan sát được trên cơ thể bệnh nhân với chẩn đoán và tiên lượng.

Cùng với y học Ai Cập cổ đại cũng thời, người Babylon đã đưa ra những khái niệm chẩn đoán, tiên lượng, thực khám và kê đơn thuốc. Các triệu chứng và bệnh được điều trị trải qua những phương pháp trị liệu như băng bó, bôi thuốc mỡ và uống thuốc. Nếu một bệnh nhân không hề được chữa khỏi về mặt sức khỏe thể chất, những y sĩ Babylon thường thực thi trừ tà để thanh tẩy bệnh nhân khỏi nguyền rủa. Y học Babylon thời kì sau cũng tựa như với y học Hy Lạp thời kỳ đầu ở nhiều mặt. Đặc biệt, những chuyên luận tiên phong của Hippocrates bộc lộ ảnh hưởng tác động của y học Babylon về cả nội dung và hình thức. [ 43 ]
Người Lưỡng Hà đã ý tưởng ra nhiều công nghệ tiên tiến gồm có gia công đồng và sắt kẽm kim loại khác, làm thủy tinh và đèn, dệt vải, trị thủy, trữ nước và tưới tiêu. Họ cũng là một trong những xã hội đồ đồng tiên phong trên quốc tế .Theo một giả thuyết gần đây, mạng lưới hệ thống bơm ốc vít Archimedes hoàn toàn có thể đã được Sennacherib của Assyria vận dụng cho mạng lưới hệ thống nước tại Vườn treo Babylon và Nineveh vào thế kỷ thứ 7 TCN, mặc dầu những học giả chính thống cho rằng nó là một ý tưởng của Hy Lạp sau này. [ 44 ] Trong thời kỳ Parthia hoặc Sasan, Pin Baghdad, hoàn toàn có thể là loại pin tiên phong trên quốc tế, được ý tưởng ở Lưỡng Hà. [ 45 ]

Nghệ thuật và kiến trúc[sửa|sửa mã nguồn]

Cặp trang sức đẹp tóc hình giỏ, k. 2000 TCNNghệ thuật Lưỡng Hà cạnh tranh đối đầu với với Ai Cập cổ đại ở mức độ kì vĩ, tinh xảo và công phu. Các mảng thẩm mỹ và nghệ thuật chính là những hình thức điêu khắc khác nhau trên đá và đất sét ; 1 số ít bức tranh nhỏ cũng sống sót, nhưng hầu hết được sử dụng để trang trí, mặc dầu hầu hết những tác phẩm điêu khắc đều được sơn màu .

Thời kỳ Tiền-Văn tự, với sự thống trị của Uruk, đã cho ra đời các tác phẩm tinh xảo như bình gốm Warka và con dấu hình trụ.[46] Thời kỳ sau có một số tượng tu sĩ và tín đồ với đôi mắt to bằng thạch cao dùng trong nghi lễ thờ cúng, nhưng rất ít trong số này còn tồn tại.[47] Các tác phẩm điêu khắc hình người thời Sumer và Akkad thường có đôi mắt to nhìn chằm chằm và bộ râu dài. Nhiều kiệt tác cũng đã được tìm thấy tại Nghĩa trang Hoàng gia tại Ur (k. 2650 TCN), bao gồm hai bức tượng Ram trong bụi cây, Bò mộng bằng đồng và đầu bò gắn trên một cây đàn lia của Ur.[48]

Ở những thời kỳ tiếp theo, trước sự lên ngôi của Đế chế Tân Assyria, nghệ thuật và thẩm mỹ Lưỡng Hà tồn tại dưới một số ít hình thức : con dấu hình tròn trụ, những bức tượng nhỏ trong vòng tròn và phù điêu với nhiều kích cỡ khác nhau. [ 49 ] Phù điêu Burney là một tác phẩm điển hình nổi bật và tương đối lớn ( 51 x 38 cm ) bằng đất sét, bộc lộ một nữ thần có cánh với đôi chân của một con chim săn mồi, cùng với cú và sư tử. Nó có niên đại từ thế kỷ 18 hoặc 19 TCN, và cũng hoàn toàn có thể được đúc bằng khuôn. [ 50 ] Các tấm bia đá, lễ vật cúng tế, hoặc những phù điêu kỷ niệm thắng lợi và tiệc mừng, cũng được tìm thấy tại những đền thờ ; [ 51 ] Tấm bia Kền kền là một ví dụ thời đầu của phù điêu khắc, [ 52 ] còn Bút tháp đen của Shalmaneser III ở Assyria là loại bia lớn đồ sộ thời kỳ sau. [ 53 ]Cuộc chinh phạt hàng loạt Lưỡng Hà và những vùng chủ quyền lãnh thổ xung quanh của người Assyria đã tạo ra một vương quốc to lớn và phong phú, với thẩm mỹ và nghệ thuật trang trọng ở những hoàng cung và nơi công cộng. Người Assyria đã tăng trưởng một phong thái thẩm mỹ và nghệ thuật gồm có những bộ tranh khắc cực kỳ lớn với những bức phù điêu kể chuyện vô cùng tinh xảo bằng đá tại những hoàng cung, với những cảnh cuộc chiến tranh hoặc săn bắn ; một bộ sưu tập như vậy hiện đang tàng trữ ở Bảo tàng Anh. Có rất ít tác phẩm điêu khắc trong vòng tròn, ngoại trừ những hình nhân bảo vệ khổng lồ, thường là lamassu đầu người, được điêu khắc hai bên của một khối hình chữ nhật. Ngay cả trước khi thống trị khu vực, người Assyria đã tiếp nối truyền thống lịch sử đúc con dấu hình tròn trụ với những phong cách thiết kế can đảm và mạnh mẽ và tinh xảo. [ 54 ]

• Tượng thạch cao với mắt bằng vỏ sò, bộc lộ nam Fan Hâm mộ từ Eshnunna, 2750 – 2600 TCN
• Một trong những chiếc ngà của Nimrud bộc lộ một con sư tử đang ăn thịt một người đàn ông. Thời kỳ Tân Assyria, từ thế kỷ 9 đến 7 TCN .
• Một trong hai tượng Ram trong bụi cây, được tìm thấy tại Nghĩa trang Hoàng gia ở Ur, 2600 – 2400 TCN
• Phù điêu Burney, triều đại Babylon tiên phong, k. 1800 TCN

Một đề xuất kiến nghị phục dựng hình ảnh của ziggurat SumerNghiên cứu về kiến trúc Lưỡng Hà cổ đại dựa trên những dẫn chứng khảo cổ học có sẵn, hình ảnh của những tòa nhà biểu lộ trên cổ vật và những văn bản về việc kiến thiết xây dựng. Văn học học thuật thường tập trung chuyên sâu vào những đền thờ, hoàng cung, tường thành và cổng, và những tòa nhà hoành tráng khác, nhưng đôi lúc người ta cũng tìm thấy những tác phẩm nói về kiến trúc gia dụng. [ 55 ] Khảo sát mặt phẳng khảo cổ cũng được cho phép nghiên cứu và điều tra hình thái đô thị ở những thành phố Lưỡng Hà thời đầu .Gạch là vật tư đa phần vì có sẵn, còn đá thiết kế xây dựng phải được luân chuyển từ khá xa. [ 56 ] Ziggurat là hình thức kiến trúc đặc biệt quan trọng nhất ; những thành phố thường có cổng lớn, nổi tiếng trong đó là Cổng Ishtar ở Babylon thời Tân đế quốc, được trang trí với quái vật bằng gạch nhiều màu, hiện được tọa lạc trong Bảo tàng Pergamon ở Berlin .Các di tích lịch sử kiến trúc đáng chú ý quan tâm nhất từ thời Lưỡng Hà sơ kỳ là những quần thể đền thờ tại Uruk từ thiên niên kỷ thứ 4 TCN, những đền thờ và hoàng cung ở thung lũng sông Diyala như Khafajah và Tell Asmar, di tích lịch sử Triều đại thứ ba của Ur ở Nippur ( Thánh địa Enlil ) và Ur ( Thánh địa Nanna ), di tích lịch sử thời đồ đồng giữa ở Ebla, Mari, Alalakh, Aleppo và Kultepe của Syria, di tích lịch sử thời đồ đồng muộn ở Bogazkoy ( Hattusha ), Ugarit, Ashur và Nuzi, hoàng cung và đền đài thời đồ sắt tại Assyria ( Kalhu / Nimrud, Khorsabad, Nineveh ), Babylon ( Babylon ), Urartia ( Tushpa / Van, Kalesi, Cavustepe, Ayanis, Armavir, Erebuni, Bastam ) và những di tích lịch sử Tân Hitti ( Karkamış, Tell Halaf, Karatepe ). Nhà cửa hầu hết được tìm được tại di tích lịch sử Cổ Babylon tại Nippur và Ur. Trong số những nguồn văn bản về thiết kế xây dựng và những nghi lễ tương quan, đáng quan tâm là là con dấu hình tròn trụ của Gudea từ cuối thiên niên kỷ thứ 3, cũng như những bản khắc của hoàng gia Assyria và Babylon từ thời đồ sắt .

1. ^ Thuật ngữ Lưỡng Hà ở đây được sử dụng theo hàm nghĩa địa lí và lịch sử vẻ vang rộng nhất .

• Frankfort, Henri, The Art and Architecture of the Ancient Orient, Pelican History of Art, 4th ed 1970, Penguin (nay là Yale History of Art), ISBN 0-14-056107-2

• Atlas de la Mésopotamie et du Proche-Orient ancien, Brepols, 1996 ISBN 2-503-50046-3.
• Benoit, Agnès; 2003. Art et archéologie: les civilisations du Proche-Orient ancien, Manuels de l’Ecole du Louvre.
• Bottéro, Jean; 1987.

  (tiếng Pháp)

  Xem thêm: trespassing tiếng Anh là gì?

  Mésopotamie. L’écriture, la raison et les dieux, Gallimard, coll. « Folio Histoire », ISBN 2-07-040308-4.

• Bottéro, Jean (ngày 15 tháng 6 năm 1995). Mesopotamia: Writing, Reasoning, and the Gods. University of Chicago Press. ISBN 978-0226067278.
• Edzard, Dietz Otto; 2004. Geschichte Mesopotamiens. Von den Sumerern bis zu Alexander dem Großen, München, ISBN 3-406-51664-5
• Hrouda, Barthel and Rene Pfeilschifter; 2005. Mesopotamien. Die antiken Kulturen zwischen Euphrat und Tigris. München 2005 (4. Aufl.), ISBN 3-406-46530-7
• Joannès, Francis; 2001. Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, Robert Laffont.
• Korn, Wolfgang; 2004. Mesopotamien – Wiege der Zivilisation. 6000 Jahre Hochkulturen an Euphrat und Tigris, Stuttgart, ISBN 3-8062-1851-X
• Kuhrt, Amélie; 1995. The Ancient Near East: c. 3000–330 B.C. 2 Vols. Routledge: London and New York.
• Liverani, Mario; 1991. Antico Oriente: storia, società, economia. Editori Laterza: Roma.
• Matthews, Roger; 2005. The early prehistory of Mesopotamia – 500,000 to 4,500 BC, Turnhout 2005, ISBN 2-503-50729-8
• Oppenheim, A. Leo; 1964. Ancient Mesopotamia: Portrait of a dead civilization. The University of Chicago Press: Chicago and London. Revised edition completed by Erica Reiner, 1977.
• Pollock, Susan; 1999. Ancient Mesopotamia: the Eden that never was. Cambridge University Press: Cambridge.
• Postgate, J. Nicholas; 1992. Early Mesopotamia: Society and Economy at the dawn of history. Routledge: London and New York.
• Roux, Georges; 1964. Ancient Iraq, Penguin Books.
• Silver, Morris; 2007. Redistribution and Markets in the Economy of Ancient Mesopotamia: Updating Polanyi, Antiguo Oriente 5: 89–112.
• Snell, Daniel (ed.); 2005. A Companion to the Ancient Near East. Malden, MA: Blackwell Pub, 2005.
• Van de Mieroop, Marc; 2004. A history of the ancient Near East. ca 3000–323 BC. Oxford: Blackwell Publishing.

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://mindovermetal.org
Category: Wiki là gì