Ca khúc Hận Đồ Bàn là một bài nhạc vàng nổi tiếng của nhạc sĩ Xuân Tiên được sáng tác vào thập niên 1950. Về thực trạng sáng tác của ca khúc này, nhạc sĩ Xuân Tiên san sẻ rằng thời trẻ ông đã điều tra và nghiên cứu về âm điệu của những miền quốc gia, trong đó có vùng Qui Nhơn, Tỉnh Bình Định. Sau này khi đã vào Hồ Chí Minh, công tác làm việc trong đài phát thanh, ông muốn sáng tác 1 ca khúc với chủ đề khác với chủ đề tình yêu đôi lứa của những nhạc sĩ khác nên mới khám phá lại lịch sử vẻ vang của vùng đất Tỉnh Bình Định, về dân tộc bản địa Chăm và lịch sử dân tộc vương quốc Champa mấy trăm năm trước đó để sáng tác thành ca khúc Hận Đồ Bàn, nói thay lời của người dân nước Chiêm bị “ vong quốc ” năm xưa .
Click để nghe Trường Hải hát Hận Đồ Bàn trước 1975
Đồ Bàn – trong nhiều thế kỷ – chính là kinh đô của Chiêm quốc, gắn liền với tên tuổi vị vua nổi tiếng nhất của dân tộc bản địa Chăm là Chế Bồng Nga ( Po Binasuor ). Để khám phá về ca khúc Hận Đồ Bàn, xin sơ lược về lịch sử dân tộc Champa ( không đi sâu vào chi tiết cụ thể, vì những tư liệu lịch sử vẻ vang này thuận tiện tiếp cận trên internet ) .
Champa là một vương quốc cổ, từng sống sót suốt 17 thế kỷ, từ năm 192 đến 1832 trong công nguyên, độc lập với Đại Việt ở phía Bắc và đế quốc Khmer ở phía Tây. Thời cực thịnh, vương quốc Champa lan rộng ra từ Quảng Bình cho đến Bình Thuận thời nay. Vào thời kỳ đó, chủ quyền lãnh thổ của Đại Việt chỉ từ Quảng Bình trở lên, còn từ Bình Thuận trở vào phía Nam là chủ quyền lãnh thổ của người Khmer ( Phù Nam, Chân Lạp, Khmer ) .
Champa là tên gọi chung những triều đại của người Chăm với những quốc hiệu là Lâm Ấp, Hoàn Vương và Chiêm Thành. Trong khoanh vùng phạm vi ca khúc Hận Đồ Bàn, nhạc sĩ Xuân Tiên chỉ nhắc đến riêng thời kỳ mà Champa mang quốc hiệu Chiêm Thành, với những ca từ như : Chiêm thuyền, người dân nước Chiêm. Vương triều Chiêm Thành sống sót từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 15, với vị vua nổi tiếng nhất là Chế Bồng Nga đã từng làm cho vua tôi nhà Trần của nước Đại Việt nhiều phen kinh hồn
Một nửa đầu bài hát, ca từ và giai điệu rất thê lương, buồn nhắc về thời oanh liệt của một vương quốc đã không còn nữa. Chứng tích còn lại cho đến ngày này chỉ là những tháp nghiêng rêu phong, hoang phế và tịch liêu. Những lầu những xưa, nơi từng là hoàng cung xa hoa biểu lộ quyền lực tối cao của đế vương, với muôn vạn quân reo, cùng những tiệc liên hoan xa hoa mừng công, dạ yến tưng bừng, nay chỉ còn là một màu xanh ngát của rừng bạt ngàn
Đứng trước những phế tích nhuốm màu thời hạn, với tiếng gọi từ ngàn năm vọng về cùng hồn thiêng của những bậc quân vương xưa, người hành khách – cũng là người nhạc sĩ – đã không tránh khỏi những xúc cảm sầu thương hoang hoải .
Ở đoạn sau đó, giai điệu bài hát trở nên nhanh hơn, ca từ đầy tính bi hùng
Click để nghe Chế Linh hát Hận Đồ Bàn
https://youtu.be/qRm1SW4fuiM
Thời kỳ Champa của vương triều Chiêm Thành, thành Đồ Bàn khởi đầu được kiến thiết xây dựng và trở thành kinh đô. Thành cổ Đồ Bàn ngày này đã trở thành những phế tích tàn phai, chỉ còn lại một vài di chỉ ở địa phận An Nhơn cách thành phố Qui Nhơn gần 30 km .Trong đoạn nhạc này, nhạc sĩ đã nhắc về trận Đồ Bàn oanh liệt của vua Chế Bồng Nga vào năm 1377. Trước đó vài năm, Chế Bồng Nga đã từng “ vượt khơi về kinh đô ” nước Đại Việt bằng đường thủy để tiến vào cửa Đại An, chiếm cả kinh thành Thăng Long, vua quan nhà Trần phải bỏ cả thành để chạy. Quân Chiêm vơ vét của cải rồi rút về .Để phục hận, vua Trần Duệ Tông tái dựng lực lượng rồi tiến công xuống phía Nam, tiến đến tận kinh thành Đồ Bàn. Chế Bồng Nga lập đồn giữ ngoài thành, cho người đến trá hàng, nói với Trần Duệ Tông rằng vua Chiêm đã bỏ thành trốn. Vua nhà Trần trúng kế, đích thân thúc quân tiến vào thành, bị quân Chiêm mai phục. Quân Đại Việt thua to, vua Duệ Tông bị trúng tên và ƭử tɾận .
Thừa thắng, Chế Bồng Nga đưa quân tràn lên phía Bắc, chiếm Nghệ An vào tháng 3, chiếm Thanh Hóa vào tháng 4. Sau đó quân nhà Trần mới đánh lui được. Chỉ trong 10 năm, Chế Bồng Nga lại nhiều lần đưa quân đánh Đại Việt và chiếm giữ được cả thành Thăng Long một thời hạn. Nhà bác học Lê Quý Đôn miêu tả : “ vua ra vào thành như đi vào chỗ không người, chỉ trong mấy năm đến phá kinh đô 3 lần, làm cho vua tôi phải kιnh hoàng ” .Tuy nhiên năm 1390, trong một lần “ Bắc phạt ”, Chế Bồng Nga ƭử tɾận ở cửa ngõ Thăng Long, chỉ vì một tiểu tướng của ông làm phản và chỉ điểm .Sự ra đi của Chế Bồng Nga đã khép lại một trang hùng sử trong lịch sử vẻ vang Champa. Ông được xem là vị vua vĩ đại sau cuối của vương quốc Champa, vì sau khi ông mất, nước Chăm không còn quật khởi như trước được nữa .
Một thời oanh liệt người dân nước ChiêmLừng ghi chιến công vang khắp tổ quốc .Mộng kia dẫu tan, cuốn theo thời hạn nhưng hồn ngàn đời còn theo nước non. Người xưa đâu ? Mồ đắp cao nay đã sâu thành hào. Lầu những đâu ? Nay thấy chăng rừng xanh xanh một màu .Người xưa đâu ? Người xưa đâu ? Người xưa đâu ?Nay người xưa đã không còn, mồ đắp cao cũng đã sâu thành hào, đứng ngẩng trông cảnh lâu nay chỉ thấy một màu hoang phế, người nay không hề tránh khỏi những ngậm ngùi. Cuối bài hát là tiếng kêu dài bi thương “ Người xưa đâu … ”, gợi lòng tiếc nhớ vô bờ .
Trở lại với trận Đồ Bàn, đó được xem là một trong những thất bại lớn nhất lịch sử dân tộc quân sự chiến lược của những triều đại phong kiến Nước Ta. Vì vậy, trận này cũng được xem là chιến công hiển hách nhất của quân dân người Chiêm. trái lại, có lẽ rằng không người dân Việt nào cảm thấy tự hào khi nhắc về trận Đồ Bàn. Đó cũng là nguyên do mà cho đến ngày này, hơn 60 năm sau khi Hận Đồ Bàn của Xuân Tiên sinh ra, thì ca khúc này vẫn còn nhận được nhiều quan điểm trái chiều.
Người ta có nguyên do khi cho rằng ca khúc này không nên được thông dụng thoáng rộng, chính do nhắc đến “ hận ” Đồ Bàn, nhắc về nỗi niềm vong quốc của người Chiêm năm xưa, cũng hoàn toàn có thể là nhắc lại những hận thù rất xưa cũ giữa 2 dân tộc bản địa Chiêm và Việt mà thời nay đã về một mái nhà chung, sau khi vua Minh Mạng đã xóa khỏi vương quốc Champa từ đầu thế kỷ 19 .Tuy nhiên, nếu bỏ lỡ những vấn đề đó, thì ca khúc Hận Đồ Bàn vẫn được nhiều thế hệ nghe nhạc vàng yêu dấu, đặc biệt quan trọng là qua giọng hát của Chế Linh, một hậu duệ của dân tộc bản địa Chiêm năm xưa .Trước Chế Linh, có một ca sĩ người gốc Ấn Độ là Việt Ấn cũng đã rất thành công xuất sắc với ca khúc này, mời những bạn nghe lại sau đây:
