Plasmid – Wikipedia tiếng Việt

Plasmid (phát âm IPA: /plæs mɪd/, tiếng Việt: plasmit) là phân tử DNA vòng, nhỏ, không mang hệ gen chính của bộ gen.

Ở mỗi tế bào vi trùng thường có rất nhiều plasmid, nhưng chỉ định vị ngoài vùng nhân, còn vùng nhân chứa DNA-nhiễm sắc thể ( hình 1 ) .

Ở sinh vật có nhân thực (eukaryote), plasmid cũng khá phổ biến, chẳng hạn:

• ty thể của người có DNA vòng, gốc từ plasmid vi khuẩn, phục vụ hô hấp ty thể;
• lục lạp của cây xanh chứa hệ gen gốc là plasmid phục vụ quang hợp;
• đa bào bậc thấp như nấm men Saccharomyces cerevisiae có plasmid với đường kính tới 2 micrômet.

Kích thước plasmid biến hóa tuỳ loại, giao động trong khoảng chừng một vài kbp đến hơn 400 kpb ( kilobase pairs ). Số lượng plasmid cũng rất biến hóa tuỳ loại và tuỳ tế bào chứa nó, thường có một vài cho tới vài trăm bản sao trong cùng một tế bào .
Hình 2 : Dạng siêu xoắn và dạng vòng thường của plasmit hoàn toàn có thể hoán đổi nhau .Tuy plasmid là DNA vòng, nhưng chúng thường sống sót ở dạng DNA siêu xoắn ( hình 2 ) .

Tính kháng kháng sinh[sửa|sửa mã nguồn]

1&2) và một ori (3)Hình 3 : Sơ đồ plasmid với gene kháng kháng sinh ( ) và một ori (

Plasmid thường chứa các gene hay nhóm gene (gene-cassettes) mang lại một ưu thế chọn lọc nào đó cho tế bào vi khuẩn chứa nó, ví dụ như khả năng giúp vi khuẩn kháng kháng sinh. Mỗi plasmid chứa ít nhất một trình tự DNA có vai trò vị trí bắt đầu sao chép (ori hay origin of replication), mang lại cho plasmid khả năng tự sao chép độc lập với DNA nhiễm sắc thể (hình 3).

Hình 4: So sánh plasmid không gắn xen (trên) và episomes (dưới). 1 DNA nhiễm sắc thể. 2 Plasmids. 3 Phân bào. 4 DNA nhiễm sắc thể với plasmid đã gắn gen vào

Episomes là những plasmid có khả năng gắn xen vào DNA nhiễm sắc thể của sinh vật chủ (Hình 3). Nhờ khả năng này, chúng có thể tồn tại trong một thời gian dài, được sao chép cùng lúc với DNA nhiễm sắc thể khi tế bào phân chia, và trở thành một phần trong bộ máy di truyền của tế bào. Thuật ngữ này không còn được dùng cho plasmid, vì giờ đây người ta đã biết trình tự tương đồng (homology) với nhiễm sắc thể trên plasmid, như transposon, biến plasmid thành episome (giúp plasmid gắn xen vào nhiễm sắc thể).

Các plasmid dùng trong kỹ thuật di truyền được gọi là những vector ( thể truyền ). Chúng được sử dụng để đưa gene từ một sinh vật này vào sinh vật khác và thường chứa một gene lưu lại ( genetic marker ) giúp tạo nên một kiểu hình ( phenotype ) để hoàn toàn có thể chọc lọc những thành viên có hoặc không có mang kiểu hình đó. Hầu hết đều có mang một polylinker, là một đoạn ngắn mang vài vị trí cắt số lượng giới hạn ( restriction site ) thông dụng, để hoàn toàn có thể thuận tiện gắn chèn một đoạn DNA vào vị trí này. Xem thêm phần ‘ Ứng dụng của plasmid ‘ .

Các loại plasmid[sửa|sửa mã nguồn]

DNA nhiễm sắc thể. 2 Plasmids. 3 Hình 5 : Sơ đồ tiếp hợp ở vi trùng 1. 2. 3 Pilus

Một cách để phân nhóm các plasmid là dựa vào khả năng truyền sang vi khuẩn khác của chúng

Plasmid tiếp hợp (conjugative) chứa các tra-genes, giúp thực hiện một quá trình phức tạp gọi là tiếp hợp (conjugation), chuyển một plasmid sang vi khuẩn khác (hình 5).

Plasmid không tiếp hợp là những plasmid không có khả năng tự thực hiện tiếp hợp, vì thế chúng chỉ có thể được chuyển sang một vi khuẩn khác khi có sự trợ giúp (ngẫu nhiên) của plasmid tiếp hợp.

Còn có một nhóm plasmid trung gian gọi là nhóm di chuyển được (mobilisable). Chúng chỉ mang các gene cần thiết cho việc di chuyển. Những plasmid này có thể chuyển với tần suất cao khi có mặt một plasmid tiếp hợp.

Nhiều loại plasmid khác nhau có thể cùng tồn tại trong một tế bào, đã có 7 plasmid khác nhau được tìm thấy trong E. coli. Mặt khác, những plasmid có họ hàng thường không thể cùng tồn tại – không tương hợp (incompatible), một trong số chúng sẽ bị loại khỏi tế bào. Vì thế, các plasmid còn được xếp vào các nhóm không tương hợp (incompatibility group), dựa vào khả năng cùng tồn tại của chúng trong một tế bào. Sự sắp xếp theo tính không tương hợp dựa vào cơ chế điều hòa những chức năng thiết yếu của plasmid.

Một cách khác để phân loại plasmid là dựa vào công dụng. Có 5 nhóm chính :

• Plasmid giới tính (Fertility-(F) plasmid), mang các tra gene, có khả năng tiếp hợp.
• Plasmid mang tính kháng (Resistance-(R) plasmid), mang các gene có khả năng kháng lại các thuốc kháng sinh hay các chất độc. Được biết dưới thuật ngữ R-factor trước khi phát hiện ra bản chất của nó là plasmid.
• Col-plasmid, chứa gene mã hóa cho sự tổng hợp colchicine, một protein có thể giết chết các vi khuẩn khác.
• Plasmid phân hủy, giúp phân hủy các chất lạ như toluene hay salicylic acid.
• Plasmid mang độc tính, làm cho sinh vật trở thành sinh vật gây bệnh.

Một plasmid hoàn toàn có thể thuộc một hoặc nhiều nhóm chức năng kể trên .Những plasmid chỉ hiện hữu với một hoặc 1 số ít ít bản sao trong vi trùng, khi tế bào vi trùng phân loại, sẽ có rủi ro tiềm ẩn bị dồn về một trong hai tế bào con và tế bào con còn lại không còn bản sao nào của plasmid này. Để tránh bị mất đi sau phân bào, những plasmid một bản sao có những chính sách để dữ thế chủ động phân phối mỗi bản sao về một tế bào con .

Một số plasmid khác lại có cơ chế gây nghiện. Những plasmid này sản xuất ra một loại độc chất có thời gian phân hủy dài và một chất kháng độc có thời gian phân hủy ngắn. Những tế bào con nào còn giữ được một bản sao của plasmid sẽ sống sót, trong khi những tế bào con mất plasmid sẽ chết hoặc giảm sức sống do độc chất vẫn còn trong tế bào mà khả năng tạo chất kháng độc (nằm trên plasmid) đã không còn. Đây là một ví dụ về plasmid như là phân tử DNA ích kỉ (selfish DNA).

Các ứng dụng của plasmid[sửa|sửa mã nguồn]

Plasmid đóng một vai trò quan trọng trong những phòng thí nghiệm di truyền và sinh hóa, nơi chúng được sử dụng để nhân bản hoặc biểu lộ những gene cần chăm sóc. Có rất nhiều plasmid được kinh doanh thương mại hóa cho những ứng dụng trên. Đầu tiên, những gene cần chăm sóc được gắn chèn vào plasmid. Plasmid này có chứa, ngoài gene chăm sóc, một hay vài gene kháng kháng sinh. Plasmid này sau đó được đưa vào bên trong vi trùng bằng một quy trình gọi là biến nạp ( transformation ). Vi khuẩn sau đó được nuôi trên thiên nhiên và môi trường có chứa kháng sinh. Những vi trùng nhận được plasmid sẽ biểu lộ năng lực kháng kháng sinh ( nhờ gene kháng kháng sinh nằm trên plasmid ), do đó sống được trên thiên nhiên và môi trường nuôi cấy có chứa kháng sinh tương ứng. Kháng sinh trong môi trường tự nhiên, tuy nhiên, lại có năng lực tàn phá những vi trùng không nhận được plasmid vì chúng không mang gene kháng kháng sinh này. Nhờ vậy, vi trùng chứa plasmid được tách riêng ra, tăng sinh, thu lại và ly giải để phân lập plasmid .Một ứng dụng quan trọng khác của plasmid là tạo ra protein với số lượng lớn. Trong trường hợp này, vi trùng chứa plasmid mang gene mong ước cũng được nuôi cấy và chúng sẽ được kích hoạt để sản xuất ra số lượng lớn protein từ gene mong ước nằm trên plasmid. Đây là một giải pháp đơn thuần và rẻ tiền để tạo ra một lượng lớn plasmid hoặc protein, như insulin hay cả những kháng sinh .

Plasmid – yếu tố di truyền ngoài thể nhiễm sắc ở vi trùng[sửa|sửa mã nguồn]

Ở vi trùng và 1 số ít nấm men, ngoài những gen nằm trong genophore còn có những yếu tố di truyền ngoài thể nhiễm sắc, gọi là plasmid. Plasmid là những phân tử DNA mạch kép dạng vòng nằm ngoài thể nhiễm sắc, có kích cỡ rất nhỏ, có năng lực tự nhân lên độc lập với tế bào và được phân sang những tế bào con khi nhân lên cùng với tế bào. Số lượng plasmid trong tế bào nhờ vào vào những yếu tố như nhiệt độ, chất kháng sinh, những chất dinh dưỡng … Các plasmid hoàn toàn có thể ở trạng thái cài vào thể nhiễm sắc, có năng lực tiếp hợp hoặc không, hoàn toàn có thể có một hoặc nhiều bản sao cùng loại trong một tế bào. Các plasmid không phải là cấu trúc bắt buộc của tế bào nhưng sự xuất hiện của plasmid đem lại cho tế bào nhiều đặc tính quý như có thêm năng lực phân giải một số ít hợp chất, chống chịu với điều kiện kèm theo nhiệt độ bất lợi, chống chịu với những chất kháng sinh … Trong công nghệ sinh học, người ta sử dụng plasmid làm vectơ để chuyển ghép gen từ tế bào cho sang tế bào nhận, từ đó nhân dòng tạo ngân hàng nhà nước genophore hoặc cho gen bộc lộ thu loại sản phẩm protein có hoạt tính sinh học .

Khi chạy điện di (electrophoresis), DNA plasmid có thể xuất diện dưới 5 dạng cấu hình như sau:

• “Siêu xoắn” (Supercoiled) (hay “Dạng vòng đóng bằng liên kết hóa trị”): DNA còn nguyên vẹn với cả hai mạch đều không bị cắt đứt.
• “Vòng tháo xoắn” (Relaxed Circular): DNA vẫn còn nguyên với hai mạch đều không bị cắt, nhưng plasmid đã được enzyme tháo xoắn.
• “Siêu xoắn biến tính” (Supercoiled Denatured): đây không phải là một dạng tự nhiên trong cơ thể. Nó thường hiện diện với số lượng nhỏ khi bị ly giải quá độ với kiềm, cả hai mạch đều không bị cắt nhưng bắt cặp bổ sung không chính xác, tạo nên cấu hình plasmid rất chặt.
• “Vòng mở” (Nicked Open-circular): có một mạch bị cắt.
• “Mạch thẳng” (Linear): hai mạch bị cắt ở cùng một vị trí.

Độ linh động điện di tương đối của những loại thông số kỹ thuật này trên gel như sau :

• Vòng mở (chậm nhất)
• Mạch thẳng
• Siêu xoắn
• Siêu xoắn biến tính
• Vòng tháo xoắn (nhanh nhất)

• Nhiễm sắc thể vi khuẩn nhân tạo Bacterial artificial chromosome

Source: https://mindovermetal.org
Category: Wiki là gì